Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məHƏMMƏd füzuli adına Əlyazmalar institutu

Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 
 
206 
məxsusi vardur. Bu fəndə fərzanə və tərzində yeganədür. Bu mətlə 
anundur. 
 
Mətlə 
Dün gördüm ol nigarı tərəbnak ü ərcümənd, 
Kafur əliylə dəstələmiĢ ənbərin kəmənd. 
 
Tərz-i lüğəzdə bu müsəddəs-i müsənnayi bir Ģairün müsəm-
məninə  və  müxəmməsinə  bənzəməz.  Xasse-yi  ixtira  və  məxsus-i 
ibdadur. Əl-hasil Ģərqilərdə Ģeir ilə fərid ü fərzanə və vahid ü  ye-
ganədür. Bu Ģeir anundur. 
 
ġeir 
Gər sənünçün itməyəm çak, ey büt-i nazük bədən, 
Gorüm olsun bu qəba əgnümdə pirahən kəfən. 
 
Gitməyə baĢdan xam-i zülfi xəyali sən məhün, 
Üstüxan-i kəlləm içrə tutsa əqrəblər vətən. 
 
Nəzirə li müəllifihi 
Bir nəzər gitməz xəyalün çeĢmə sar-i didədən, 
Bir pəridür kim pınar olmıĢ durur ana vətən. 
Getməyə baĢdan xət-i səbzün həvası, dostum, 
Gər məzarum üstini tutarsa sər-ta-sər çəmən. 
Qədd ü xəddi həsrətindən can virürsəm, ey rəfiq, 
Sərvdən tabut itsünlər bana güldən kəfən. 
Qamətüm xam oldı qəmdən, dəstbusə çarə yox, 
Bağrıma taĢ basayın xatəm gibi  ey sim-tən. 
Nisbət eylərmiĢ kəlamın Ģeir-i Ģəkkər baĢuma, 
Özgə quĢdur, ey Lətifi, tuti-yi Ģirinsüxən. 
  
Aşiq Çələbi «Məşairüş-şüəra». s. 302-303. 
 
Sultan  Bayəzid  dövrinün  axırında  diyar-i  Əcəmdən  gəlmiĢ 
əhl-i  elm-Ģivə  və  səyahət-peĢə  kiməsnə  imiĢ.  Əksər-i  ədaları 
əcəmanə  və  xilaf-i  üslub-ı  Ģüəra-yi  zəmanədür.  Təbində  təsəvvüf 

---

Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 
 
207 
buyi,  Ģeirində  eĢq  çaĢnisi  vardur.  Bu  məĢhur  müsəddəs  ana  isnad 
olınur. 
Müsəddəs 
Dün gördüm ol nigarı tərəbnak u ərcümənd, 
Kafur əliylə dəstələmiĢ ənbərin kəmənd. 
Bakdum Ģikənc-i türrəsinə zar u müstəmənd, 
Bir Ģəxs-i natüvan oturur gərdənində bənd. 
Kimdür bu miskin, ol nə rəsəndür didüm didi, 
Zülfüm kəməndi tutqunı canundur sənün
. 
 
Bu əbyatı dəxi haqqa ki, aĢiqanədür. 
 
Qəzəl 
Gər sənünçün itməyəm çak, ey gül-i nazik bədən, 
Qəbrüm olsun bu qəba əgnümdə pirahən kəfən. 
 
Getməyə baĢdan xam-i zülfi xəyali sən mahün, 
Üstüxan-i kəlləm içrə tutsa əqrəblər vətən. 
 
Qınalızadə «Təzkirətüş-şüəra». s. 287. 
 
Diyar-i  Əcəmdən  Sultan  Bayəzid  zamanında  Ruma  gəlmiĢ 
pərgarvar  nöqte-yi  cahanı  ayağı  altına  almıĢ,  aləmi  səyahət  eylə-
miĢ, əhl-i elm ü mərifət kimsənə idi. Əgərçi ədası əcəmanə, lakin 
Ģeiri  aĢiqanə  və  kəndünün  tərz-i  məxsusi  vardur  ki,  anda  yeganə 
idi. Sultan Səlim xan dövründə vida-yi saray-i cahan itmiĢ idi. Bu 
müsəddəs-i məĢhur ana isnad olınur. 
 
ġeir 
Dün gördüm ol nigarı tərəbnak u ərcümənd, 
Kafur əliylə dəstələmiĢ ənbərin kəmənd. 
 
Bakdum Ģikənc-i türrəsinə zar u müstəmənd, 
Bir Ģəxs-i natüvan oturur gərdənində bənd. 
 
Kimdür bu Ģəxs, ol nə rəsəndür didüm didi, 
Zülfüm kəməndi tutqunı canundur sənün
. 

---

Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 
 
208 
 
Vələhu 
Gər sənünçün itmiyəm çak, ey gül-i nazik bədən, 
Qəbrüm olsun bu qəba əgnümdə pirahən kəfən. 

---

Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 
 
209 
Həsən Məhəmməd xan 
Həsən  Məhəmməd  xan  (daha  doğrusu  Məhəmməd  Həsən 
xan)  1784-1795,  1797-1805  və  1806-1819-cu  illərdə  ġəki  xanı 
olmuĢdur. Məhəmməd Həsən xanın dövründə ƏrəĢ və Qəbələ sul-
tanlıqları  ġəki  xanlığına  birləĢdirildi.  1795-ci  ildə  Ağa  Məhəm-
məd  Ģah  Qacarın  Azərbaycana  yürüĢü  zamanı  Səlim  xan  tərəfin-
dən hakimiyyətdən salınan Məhəmməd Həsən xan TərkeĢ kəndinə 
qaçdı.  Qacar  hökmdarının  nəzərindən  düĢdüyü  üçün  o,  Təbrizə 
çağırılaraq  kor  edildi.  1797-ci  ildə  Ağa  Məhəmməd  Ģah  öldürül-
dükdən sonra Məhəməd Həsən xan Ģamaxılı Mustafa xanın kömə-
yi ilə yenidən hakimiyyəti ələ keçirdi
326
. 1819-cu ildə ġəki xanlığı 
ləğv edildikdə o, Ərzuruma qaçdı. Sonralar Tiflisə gələn Məhəm-
məd  Həsən  xan  HəĢtərxana  sürgün  edildi  və  1830-cu  ilin  avqus-
tunda orada vəfat etdi. Uzun illər ġəki xanlığında vergi və mükəl-
ləfiyyətlərin  müəyyən  edilməsində  rəsmi  qanun  olan  «Dəsturül-
əməl»  külliyyatını  tərtib  etmiĢdi.  Türk  və  fars  dillərində  Ģeirlər 
yazmıĢdır. 
 
Arif Hikmət. Təzkirətüş-şüəra. s. 43. 
 
Həsən Məhəmməd xan Ġbni Hüseyn xan ibni Həsən bəy ibni 
Hacı Çələbi. Dağıstanda ġəki xanı idi
327
. Pedərindən sonra mütər-
cim caniĢin olmuĢ. Farsi və türkidə məharət-i Ģeiriyyəsi olub, Ģəci-
vü bahadır, vəcih ü vakur mühibb-i üləma vü mail-i istima-i mü-
bahis-i aliyə vü əvrad ü əzkarə müdavim idi. Xeyli müddət ġəkidə 
xan olub, ġəki əhalisi Mosko istilasından müqəddəm qüluvv edib, 
                                                 
326
 АСЕ, с. 537. 
327
 
Ариф Щикмят  бурада йанлышлыьа йол вермишдир. Чцнки Шяки Азярбайъан 
торпаьы олуб, щеч бир заман Даьыстана аид олмамышдыр.   

---

Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 
 
210 
qarındaĢı  Səlim  xanı  xan  nəsəb  etmiĢlər.  Bədə  1237  hüdudunda 
Əzdərxanda vəfat etmiĢdir.  

---

Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 
 
211 
Hidayət
 
Əsl  adı  Əfsəhəddin  Hidayətullah  olan  və  Hidayət  təxəllüsü 
ilə Ģeirlər yazan bu azərbaycanlı müəllif XV əsrin sonlarına qədər 
Təbrizdə  yaĢamıĢdır.  Ağqoyunluların  böyük  hökmdarı  Uzun  Hə-
sənin  ölümündən  sonra  onun  oğlu  Əbülfəth  Sultan  Xəlil  Bahadır 
xanın  sarayında  böyük  əmir  rütbəsinə  qədər  yüksəlmiĢ,  az  sonra 
onun qardaĢı Sultan Yaqubun sarayında xidmət etmiĢdir. 
Əfsəhəddin  Hidayətin  həyatı,  yaradıcılığı  və  ”Divan”ı  Ġbra-
him  Sona
328
  və  Aida  PaĢayeva
329
  tərəfindən  dissertasiya  səviyyə-
sində tədqiqata cəlb olunmuĢdur.  
Osmanlı  təzkirəçilərindən  yalnız  Qafzadə  Faizi  «Zübdətül-
əĢar»  adlı  antologiya  xarakterli  təzkirəsində  Hiyətin  divanından 
nümunələr  vermiĢdir.  Təzkirədə  Ģairin  həyat  və  yaradıcılığı  haq-
qında məlumat yoxdur.  
                                                 
328
  Сона  И.  Щидайет  Челеби  ве  Диваны.  Гази  Цниверситеси,  Сосйал  Билимлер 
Енститцсц, Басылмамыш Йцксек Лисанс тези. Анкара, 2006, 402 с.  
329
  Пашайева  А.  Яфсящяддин  Щидайят  «Диван»ынын  текстоложи-филоложи 
тядгиги: филол. елмляр.нам…дисс. авторефераты. Бакы, 2009, 39 с.  

---