Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məHƏMMƏd füzuli adına Əlyazmalar institutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 5 ÖN SÖZ ġairlərin həyat və yaradıcılığı haqqında məlumat verib, əsər- lərindən nümunələri əhatə edən Ģair təzkirələri istər ġərq ədəbiy- yatĢünaslığının, istərsə də ədəbiyyat tarixinin ilkin qaynaqlarından biri kimi mühüm əhəmiyyət daĢımaqdadır. Klassik ġərq ədəbiyya- tını təzkirələrsiz öyrənmək qeyri-mümkündür. ġüəra təzkirələrin- dəki məlumatlar təkcə ədəbiyyat tarixinin araĢdırılması üçün deyil, dövrün elmi-mədəni mühitinin, ictimai-siyasi hadisələrinin, sosial- iqtisadi vəziyyətinin, tarixi coğrafiyasının və s. xüsusiyyətlərinin də öyrənilməsi üçün əhəmiyyət kəsb edir. Təzkirələrin mənĢəyi ərəblərin təbəqat kitablarına qədər ge- dib çıxır. «Təbəqat» təbəqə sözünün cəm Ģəkli olub, «təbəqələr», «qatlar» kimi mənaları ifadə edir. Belə ki, ərəblər eyni nəsildən olan Ģəxslərin tərcümeyi-hallarını əhatə edən əsərləri, daha sonra- lar isə eyni dövrdə yaĢayan və müəyyən sahədə Ģöhrət tapanlar haqqında məlumat verən əsərləri təbəqat kitabları adlandırırdılar 1 . Prof. M.Mahmudov ərəb təbəqat kitablarından və təzkirələr- dən bəhs edərkən yazır: «Azərbaycan ərazisində yaranan ərəbdilli poeziyanın ilk nümunələri X əsrə aiddir. ġübhəsiz ki, bundan əv- vəllər də Azərbaycanda Ģeir yazmaq təĢəbbüsləri olmuĢdur. Lakin bu nümunələr təzkirələrə yol tapmadığından itib-batmıĢ, tarixin keçmiĢ əsrlərinin zülmətli dünyasında yox olmuĢdur. Ġlk vaxtlarda ərəblər təbəqat kitablarında bir qəbilənin məĢhurlarını xatırlayırdı- lar» 2 . Bu fikirlər təzkirələr olmadan ədəbi nümunələrin dövrümüzə çata bilməyəcəyi fikrini bir daha sübut edir. Təzkirə ərəb sözü olub, «xatırlamaq, anmaq» mənasını ifadə edir. Bu sözün bir çox lüğəvi mənası vardır 3 . Təzkirə adı daĢıyan, 1 бах: Мусалы В. ХВ-ХВЫЫ ясрляр Тцрк тязкирячилийи. Бакы, Нурлан, 2007, с. 18. 2 Мащмудов М. Пийада…Тябриздян Шама гядяр. Бакы, 1982, с. 24. 3 бах: Мусалы В. ХВ-ХВЫЫ ясрляр Тцрк тязкирячилийи. с. 20. Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 6 lakin Ģair təzkirələrindən ciddi fərqlənən tarixi, dini xarakterli əsərlər də qələmə alınmıĢdır 4 . Təzkirələr yalnız Ģüəra təzkirələrindən ibarət olmamıĢ, musi- qiçiləri, xəttatları, övliyaları və digər sahələrin məĢhurlarını əhatə edən dəyərli təzkirələr qələmə alınmıĢdır. Təzkirə sözü daha çox ədəbi termin kimi iĢlədilir. Əsasən Ģairlərin həyat və yaradıcılığı haqqında məlumat verib, əsərlərin- dən nümunələri əhatə edən bio-biblioqrafik mənbələr təzkirə ad- landırılırdı. Prof. S.Solmaz təzkirələrin mənzum və mənsur qarıĢıq əsərlər olduğunu yazır: «Tezkireler manzum ve mensur karıĢık eserlerdir. Nesir kısmı tamamen müellife (təzkirəçiyə-V.M) aittir. Manzum kısmında ise yazar genellikle eserine aldığı Ģairlerin Ģiir- lerinden örnek verdikden sonra yer yer bir fırsat bularak kendi Ģiir- lerini de esere katmaktadır» 5 . Qeyd etməliyik ki, həqiqətən, bəzi təzkirəçilər yeri gəldikcə öz Ģeirlərindən bir misra, beyt, qitə, məs- nəvi və ya nəzirələrini təzkirələrinə əlavə edirdilər. Məsələn, Os- manlı təzkirəçisi Lətifinin əsərində müəllifin çox sayda nəzirələri- nə rast gəlmək mümkündür. Təzkirəçilər Ģairlərin unudulmalarının qarĢısını almaq və xa- tırlanmalarına vəsilə olmaq üçün təzkirə yazmıĢ və ya tərtibləmiĢ- lər. Belə ki, bəzi təzkirəçilər gerçəkdən təzkirə yazmıĢ, bəziləri isə yazılan təzkirələr əsasında öz təzkirələrini tərtibləmiĢlər. Məsələn, XVI əsr Osmanlı təzkirəçisi Qınalızadə Həsən Çələbi təzkirə qələ- mə almıĢ, həmin əsrin digər təzkirəçisi Bəyani isə bu əsərdəki Ģairlər haqqındakı məlumatı qısaldaraq bir təzkirə tərtibləmiĢdir. Qeyd olunan bu fərqi nəzərə alaraq, «yazılmıĢdır» və «tərtiblən- miĢdir» ifadələrini fərqləndirmək lazımdır. Təzkirələrə zeyl yazılması hallarına da təsadüf olunur. «Zeyl» ərəb sözü olub, «artırma, qeyd, əlavə» mənasını ifadə edir. Məsələn, XVIII əsr Osmanlı təzkirəçisi Bəliğ «Nüxbətül-asar li 4 Йеня орада с. 21. 5 Солмаз С. Ащди ве Эцлшен-и шуарасы (инъелеме-метин). Анкара, АКМБ, 2005, с. 15. Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 7 zeyl-i zübdətül-əĢar» adlı əsərini Qafzadə Faizinin «Zübdətül- əĢar»ına zeyl olaraq qələmə almıĢdır. Təzkirələrin strukturuna gəlincə, hələ orta əsrlərdən baĢlaya- raq təzkirələr təbəqə üsulu, əlifba prinsipi, tarixi-xronoloji ardıcıl- lıqla və coğrafi prinsip əsasında yazılırdı. Belə ki, Yan Ripka təzkirələrin ümumi, məhəlli xarakter da- Ģıdığını, bəzən müasirləri haqqında məlumat verdiyini, bəzən isə məlumatın xronoloji ardıcıllıqla təqdim olunduğunu qeyd edir 6 . Məsələn, DövlətĢah Səmərqəndi əsərində Ģairləri göy qurĢa- ğına bənzədərək yeddi təbəqəyə, ƏliĢir Nəvai səkkiz məclisə, Sam mirzə Ģairləri çıxdıqları təbəqələrə görə yeddi səhifəyə, Əmin Əh- məd Razi isə ölkələrə görə yeddi iqlimə ayırmıĢdır. Təzkirələr əsasən ön sözlə baĢlayır. Burada təzkirəçi Allaha həmd, peyğəmbərə dua etdikdən sonra sözün əhəmiyyətinə diqqət yetirir, Ģairlik haqqındakı fikirlərini, Ģairliyin uca mərtəbə olduğu- nu ayə və hədislərlə isbat etməyə çalıĢır. Bəzən təzkirəçilər ön sözdə əsərini hansı mənbələrdən istifadə edərək yazdığını və təzki- rəsinə daxil etdiyi Ģairləri necə seçdiyini də qeyd edir. Təzkirəçilər onlara qədər yazılmıĢ təzkirələri də ön sözdə xatırlayırdılar. Ön sözdən sonra təzkirənin əsas hissəsi, yəni bio-biblioqra- fik məlumatı əhatə edən hissə gəlir. Burada Ģairin adı, ləqəbi, tə- xəllüsü, doğulduğu, yetiĢdiyi, vəfat etdiyi yer, təhsili, görünüĢü, əsərləri, Ģairin əsərini kimə ithaf etməsi, həcmi, janrı və baĢqa mə- lumatlar verilir. Təzkirələrdə bir və ya bir neçə Ģair deyil, bir və ya daha çox əsrin Ģairlərindən bəhs olunduğu üçün, hər Ģair haqqında eyni dəyər və ölçüdə məlumat vermək qeyri-mümkün idi. Bunu doğuran bir neçə səbəb var idi. Belə ki, bir çox hallarda təzkirələr yüzlərlə Ģairi əhatə edirdi və o dövrdə məlumat toplama imkanları da məhdud idi. Bundan əlavə, təzkirəçilər öz dövrlərinin ədəbiyyat tarixçilərindən çox, ədəbiyyat tənqidçiləri hesab olunurdular. On- lar öz zövqlərinə görə Ģairi və əsərlərindən nümunələri seçir və təzkirələrinə daxil edirdilər. Bu zaman təzkirəçinin subyektiv də- yərləndirməsinə görə Ģairin məĢhur və ya az tanınmıĢ olması nəzə- rə alınır, bəzi ədiblərin əsərlərindən nümunələr verildiyi halda, di- gərlərindən belə örnəklərin verilməsi «yaddan çıxırdı». Təzkirələr- 6 Рипка Я. История персидской и таджикской литературы. Москва, 1970, стр. 295- 296. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|