Azərbaycan Milli

birindən aralı (pərakəndə) salınması ilə səciyyələnirdi. Geniş  əraziyə

malik olan pərakəndə (dağınıq) kəndlərin həndi bəzən özündən bir

neçə kilometr uzaqları  əhatə edirdi. Kəndlərin bu formasına Kür-Araz

ovalığı, Şirvan, Gəncə-Qazax, Mil, Muğan, Qarabağ və Naxçıvan

düzlərində daha çox təsadüf olunurdu. Naxçıvan bölgəsinin Seyfəli,

Könüllü, Əlimərdanlı, Aşağı Ayıblı, Alpout, Qarabağlı (Eldar düzündə)

kəndləri, Cənub bölgəsinin Şiyəkəran, Pensər, Ərkivan kəndləri,

Şirvanın Növcü, Çiyni, Qaravəlli, Sarvan, İlıxçı, Kəngərli, Abbasxanlı,

Rəhimli, Kəndoba və b. pərakəndə (dağınıq) formalı kəndlərə nümunə

ola bilər.

  

Müvəqqəti  məskunlaşan  yaşayış  məskənləri  də  dağınıq

(nizamsız) formada mövud olmuşdur. Şirvan elatlarının obaları, “bir

qayda olaraq, dağınıq halda yerləşmiş alaçıqlardan ibarət idi.  Bununla

belə məskənlərin plan əsasında salınmaması heç də onların quruluşunda

müəyyən bir prinsipə əməl olunmadığını göstərmirdi.” Alaçıqlar, əsasən

qohumluq prinsipi əsasında qruplaşırdı. Belə ki, ortada tayfa başçısının,

yaxud oba ağsaqqalının, onun ətrafında yaxın qohumların, bunlardan

kənarda isə kasıb ailələrin və muzdla tutulmuş çobanların alaçıqları

yerləşirdi”. [22] Eyni qayda Azərbaycanın bütün müvəqqəti

məskunlaşan elat məskənləri üçün xarakterik olmuşdur.

  Azərbaycan kəndlərinin formaca üçüncü böyük vahidini sıx

(qarışıq) tərkibli yığcam kəndlər təşkil edirdi. Həm dağlıq, həmd

düzənlik ərazilərdə mövcud olan belə kəndlərin formalaşmasında

relyefin müərkkəb quruluşu, yaşayış və məişət tikililərin inşası üçün

əlverişli torpaq sahələrinin məhdudluğu və s. amillər əsas rol

oynamışdır. Dağlıq ərazilərdə salınan kəndlərdə təbii maneələr yaşayış

məskənin sahəsini artırmağa imkan vermir, böyük patriaxal ailələrin

dağılması nəticəsində meydana gələn ayrı-ayrı ailələr məhəllə

çərçivəsində kənara çıxa bilməyib, yaşayış evini  məhz məhəllə

daxilində tikməyə məcbur olurdu. Beləliklə, kəndin plan quruluşunda

əmələ gələn tədrici sıxlıq onun simasını dəyişir, kəndlərin yığcam

forma almasına səbəb olurdu.

Düzənlik ərazilərdə qarışıq tərkibli yığcam kəndlərin

formalaşmasında böyük ailələrin parçalanması nəticəsində yeni yaranan

ailələrin məhəllə çərçivəsində sığışmaması və digər nəslin

---

qonşuluğunda torpaq sahəsi götürüb orada məskən salması kimi sırf

iqtisadi-məişət amili də mühüm rol oynamışdır. Eldar düzündəki

Salahlı, Kəsəmən və Poylu kəndlərində belə yerdəyişmələr hesabına

məhəllələr o qədər qarışmışdır ki, onların sərhədlərinin belə

müəyyənləşdirmək çətindir. Şəki-Zaqatala bölgəsində Dağ Suvagil,

Şirvanın Zarat, Dəmirçi, Köhnədaxar, Namazgah, Vaşa, Ordubadın

Vənənd, Gəncəbasarın Borsunlu, Faxralı, Rəhimli kəndləri sıx (qarışıq)

tərkibli yığcam kəndlərin ən yaxşı nümunəsidir. XX əsrin əvvələrinə

doğru kəndlərin bu forması daha da sabitləşmişdir.

XIX-XX əsrin əvvəllərinə Azərbaycanda dairəvi və cərgəvi

plan quruluşlu kənd formalarına da rast gəlinirdi. Dairəvi kəndlərin

salınmasında yaşayış məskənlərinin müdafiəsi mülahizələri əsas tutulur,

evlər məscid, bazar, dükan, karvansara, meydanlar və s. ətrafında

dairəvi forma üzrə yerləşdirilirdi. Dairəvi formalı kəndlərin əhalisi

əsasən ticarətdə məşğul olurdu.

Cərgəvi formaların kəndlərin isə xüsusiyyəti onların təbii

yarğan, qobu, çay, arx, dəmiryolu, magistral yoların kənarı boyunca

salınmasıdır. Belə kəndlərdə yaşayış binaları bəzən yolun ( arxın,

qobunun, yarğanın, çayın və s. ) bir tərəfi, bəzən də hər iki tərəfi

---

boyunca cərgəvi formada düzülürdü. Cərgəvi formalı kəndlər

Azərbacanın həm dağlıq,  həm də düzənli hissəsində mövcud olmuşdur.

XIX-XX əsrin əvvəllərində Naxçıvan böləginin dağlıq hissəində,

Naxçıvan-Şuşa magistral yolunun ətrafında yerləşən Biçənək kəndi,

düzənlik hissəsində yerləşən Muğancıq kəndi, həmçinin Gəncə

böləgisinin Ballıcaçay boyunca yerləşən Qaraqullar kəndi cərgəvi

formalı kəndlərin tipik nümunəsidirlər.

Yaşayış məskənlərinin tarixən qərarlaşmış tipləri arasında

əksəriyyət təşkil edən kəndin plan quruluşunda həyətlər təşkil edir.

Ölçülərinin və plan quruluşlarının müxtəlifliyinə (düzbucaqlı,

çoxbucaqlı, formasız) baxmayraq, dağ kəndləri istisna olmaqla, kəndli

həyətlərinin hər biri məişət xüsusiyyətlərinə və istifadə tərzinə görə üç

bölmədən ibarət idi: 1.Yaşayış və təsərrüfat tikililərin yerləşdirildiyi

inşaat bölməsi. 2. Yaşayış və təsərrüfat binalarının qarşısında yerləşən

məişət-istehsal böləmsi. 3. Əkin-dirrik sahəsi və meyvə ağaclarının

yaşıllıq bölməsi.

Göstərilən bölmələrdən hər biri digərindən taran, qarğı çəpər,

çubuqhörmə  və  s.  ilə  ayrılsa  da,  onların  arasında  əlaqəni  təmin  etmək

üçün kiçik qapı, çax-çax və s. addamacdan istifadə edilirdi. Həyətlərin

belə bölmələrə ayrılması kəndlinin ona məxsus torpaqdan səmərəli

istifadə etməsinə gözəl imkan verirdi.

Kəndli həyətlərinin mühüm elementlərindən biri  olan inşaat

bölməsi həyət daxilində yerləşmə mövqeyinə görə müxtəlif variantlarda

təzahür edirdi. Azərbaycanın kəndli həyətlərinin əksəriyyət təşkil edən

formalarından biri inşaat bölməsinin küçəyə yaxın səmtə yerləşməsi ilə

səciyyələnirdi. Düzənlik kəndləri üçün xarakterik olan bu halda yaşayış

və təsərrüfat tikililərin arxa divarı küçəyə baxır və orada pəncərə

qoyulmurdu. Evlərin küçəyə baxan arxa divarlarında pəncərə

açırımlarının qoyulmaması son dövrlərə qədər Şərq ölkələrində mövcud

olmuş ev məişətinin və  əhalinin həyat tərzinin yad nəzərlərdən

mühafizə edilməsi, habelə küçənin tozlu havasının evin otaqlarına

dolmasının qarşısının alınması mülahizəsi ilə izah olur.

---