Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu

27 
 
asılı  olaraq,  kolonistlər  məskunlaşdıqları  gündən  başlayaraq  6  ildən  16  ilə  qədər 
müddətdə bütün vergilərdən azad olunacaqlar.
61
 
Əgər  Volqaboyu  koloniyalarında  Rusiyaya  xas  olan  torpağın  cana  görə 
yenidən paylaşdırılmasına əsaslanan (peredelnaya) icma üstünlük təşkil edirdisə və 
feodal sinfinə uyğun torpaq sahibliyinin yaradılması nəzərdə tutulurdusa, «1764-cü 
ilin  Planına»  görə  Novorossiyada  «mülkədar  torpaq  sahibliyi»  inkişaf  etməli  idi. 
«Hər silkdən olan insanlar» 3 il ərzində öz ərazisini məskunlaşdırmaq şərtilə xüsusi 
mülkiyyətə 1440 desyatinə qədər torpaq sahəsi ala bilərdi. Əgər bu müddət ərzində 
torpaq sahəsi məskunlaşdırılmazsa xəzinəyə qaytarılırdı. 
Geniş  imtiyazlar  verilməsinə  baxmayaraq,  XVIII  əsrin  70-ci  illərində 
kolonistlərin Novorossiyaya axını o qədər də güclü olmadı. Bunu həm 1773-1775-
ci illərin Kəndli müharibəsinin mənfi təsiri ilə, həm də Avropa ölkələrində əhalinin 
emiqrasiyasına qadağa qoyulması ilə izah etmək olar. Bundan başqa, Novorossiya 
ərazisinə  gələn  mühacirlərin  marşrutu  Reç  Pospolita  ərazisindən  keçirdi.  Polşa 
hökuməti  Rusiya  ilə  müqayisədə  daha  əlverişli  şərtlərlə  mühacirlərin  böyük 
hissəsinin Reç Pospolitada məskunlaşmasına nail olurdu. Elə o vaxtlar indiki Qərbi 
Ukrayna  ərazilərində  bir  neçə  alman  koloniyası  yarandı.  22  iyul  1763-cü  il 
Manifestində  yol  verilən  çatışmazlıqları  nəzərə  alaraq  1785-ci  ilin  iyulunda  yeni 
məzmunlu  daha  bir  Manifest  imzalandı.  1775-ci  ildən  sonra,  yəni  Zoporojye 
kazaklarının  torpaqları,  həmçinin  Buq  və  Dnepr  çayları  arasındakı  ərazilər 
Rusiyaya  birləşdirildikdən  sonra  dövlət  torpaq  fondu  daha  da  artdı,  kolonist 
ailələrinə  paylanan  torpaq  sahəsi  26  və  yaxud  30  desyatindən  60  desyatinə 
çatdırıldı
62
.  Manifestə  görə  əcnəbilərə  kənd  təsərrüfatının,  ticarətin  inkişafı  üçün 
geniş  imkanlara,  əlverişli  iqlim  şəraiti  və  münbit  torpaqlara  malik  olan  Qara 
dənizin  şimal  sahillərində  məskunlaşmağa  icazə  verildi.
63
  1785-ci  il  Manifesti 
İtaliyanın,  İsveçrənin,  Serbiyanın,  Moldovanın  və  sair  ölkələrin  yoxsul  əhalisi 
arasında rəğbətlə qarşılandı. 
Qeyd  edək  ki,  adı  çəkilən  Manifestə  qədər  Rusiyaya  köçən  almanların 
əksəriyyəti  lüteran  və  katolik  dininə  aid  olsa  da,  1785-ci  ildən  sonra  Qara  dəniz 
sahillərində məskunlaşanların əksəriyyətini Qərbi Prussiyadan və Şimali Polşadan 
köçüb gələn mennonit sektasının üzvləri təşkil edirdilər. 
Volqaboyu  kolonistlərindən  fərqli  olaraq,  Novorossiyada  hər  kolonist 
ailəsinə  60 desyatin torpaq sahəsi ayrıldı.  Novorossiya  koloniyalarında  torpaqdan 
istifadə  forması  da  fərqli  xarakter  daşıyırdı.  Volqaboyunda  «peredelnaya»  icma 
1906-cı  ilin  Stolipin  aqrar  islahatına  qədər  mövcud  olduğu  halda,  Novorossiyada 
kolonistlər məskunlaşdıqları vaxtdan həyət-təsərrüfat sistemi ilə torpaqdan istifadə 
edirdilər. 
Novorossiya  kolonistləri  Volqaboyu  almanlarından  təkcə  coğrafi  mənşəyi, 
dini mənsubiyyəti ilə deyil, həmçinin sosial mənşəyinə görə də fərqlənirdilər. Əgər 
Volqaboyunda  alman  məskunlaşması  total  xarakter  daşıyırdısa,  Novorossiyaya 
gələn  kolonistlər  müəyyən  seçimdən  keçirdilər  və  yalnız  təcrübəli  əkinçilər  və 

---

28 
 
sənətkarlara  məskunlaşmağa  icazə  verilirdi.  Mühacirlər  arasında,  bəzən  zəngin 
meşşanlara, ölkəsini siyasi səbəblərdən tərk edən yüksək dairələrə mənsub şəxslərə 
də rast gəlinirdi. 
Çar hökuməti köçkünlərin təsərrüfat həyatının nizama salınması məqsədilə 
kifayət  qədər  maliyyə  vəsaiti  ayırırdı.  Lakin  yerlərdə  çar  hökumətinin  qərarları 
vaxtında  yerinə  yetirilmir,  maliyyə  məsələlərində  əyrintilərə,  itkilərə  yol  verilirdi. 
Müəyyən dərəcədə bu 1782-ci il 20 aprel fərmanına görə aparılan inzibati islahatlar 
nəticəsində  quberniyaların  yaranması  və  Əcnəbilərə  qəyyumluq  Dəftərxanasının 
ləğv  edilməsi,  onun  səlahiyyətlərinin  regional  «evdarlıq  direktorları»na  verilməsi 
ilə  bağlı  idi
64
.  Bu  dəyişiklik  köçürmə  proseslərinə  nəzarətdə  desentralizasiyaya, 
yerlərdə  bürokratik  aparatın  özbaşınalığına  və  kolonistlər  arasında  narazılığın 
artmasına  gətirib  çıxardı.  İmperator  I  Pavel  (1796—1800)  kolonistlərin  daxili 
həyatına aid məsələlərlə ciddi məşğul olmağa başladı. Yerlərdə vəziyyət  haqqında 
dürüst məlumat almaq üçün fövqəladə reviziyalar yaradıldı və toplanmış məlumat 
koloniyaların  idarəetmə  sistemində  növbəti  islahatların  zəruriliyini  göstərdi:  04 
mart  1797-ci  il  tarixində  I  Pavelin  fərmanı  ilə  «Kənd  təsərrüfatı  və  əcnəbilərə 
qəyyumluq  üzrə  dövlət  təsərrüfatı  ekspedisiyası»  yaradıldı
65
.  Ekspedisiyanın  əsas 
vəzifəsi Rusiyaya gələn kolonistlərin yerləşdirilməsi və əvvəllər məskunlaşanların 
bütün  fəaliyyət  sahələrinə  nəzarət  etməkdən  ibarət  idi.  Regionlarda  kolonistlərin 
problemlərini vaxtında həll etmək məqsədilə almanların kompakt yaşadığı yerlərdə 
Kolonist  işləri  üzrə  baş  idarələr  yaradıldı.  Rusiyanın  üç  regionunda  — 
Volqaboyunda,  Novorossiyada  və  Baltikyanı  region  üçün  Sankt-Peterburqda  Baş 
idarələr  fəaliyyət  göstərirdi.  Başqa  regionlarda  dispersiya  şəklində  mövcud  olan 
ayrı-ayrı  koloniyalar  yerli  quberniya  orqanlarının  tabeliyində  idi.  Volqaboyu 
koloniyaları  üçün  30  iyun  1797-ci  il  fərmanından  sonra  Əcnəbilərə  qəyyumluq 
Kontorunun fəaliyyətinin bərpa olunması böyük əhəmiyyət kəsb etdi.
66
 Kontoraya 
kolonistlərin məhkəmə işlərini aparmaq, koloniyaların sosial-iqtisadi problemlərini 
həll  etmək,  dövlət  borclarının  və  vergilərinin  ödənilməsinə  nəzarət  etmək, 
təsərrüfat  formalarının,  metodlarının  təkmilləşdirilməsi  və  sair  kimi  səlahiyyətlər 
verilmişdi. «Təlimata» görə, Kontora alman kolonistlərinə bütün göstərişləri alman 
dilində çatdırmalı idi. 
26  iyul  1800-cü  il  tarixində  çarın  imzaladığı  fərmana  görə  eyni  vəzifələri 
yerinə  yetirən  və  səlahiyyətlərə  malik  olan  daha  bir  Kontora  Novorossiya 
kolonistləri  üçün  yaradıldı.
67
.  1790-cı  illərdə,  I  Pavelin  dövründə  əcnəbilərin 
Rusiyaya  köçməsi  o  qədər  də  yüksək  tempə  malik  olmamışdır.  Mühacirlərin  əsas 
hissəsi Novorossiyada məskunlaşırdılar. Bu regionda məskunlaşmanın templəri on 
dəfələrlə artsa da, kolonistlərin ümumi sayı çar hökuməti üçün təsəlliverici deyildi: 
əgər 1782-ci ildə Novorossiyada 0,2 min alman yaşayırdısa, XVIII əsrin sonunda 
bu  rəqəm  5,5  minə  çatmışdı.
68
  Əksinə,  Volqa  regionunda  bu  dövrdə 
məskunlaşmanın  tempi  aşağı  düşmüşdü.  Məsələn,  əgər  1763—1782-ci  illərdə 
Zavoljyedə  (indiki  Orenburq  vilayəti)  30,6  min  alman  məskunlaşmışdısa,  1783-

---