Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
5 Postsovet məkanında almanlar Pribaltika, Şimal-Qərb rayonu (Peterburq), Mərkəzi rayon (Moskva), Cənub-Qərbi Ukrayna, Şimali Qara dəniz sahilləri, Şimali və Cənubi Qafqaz, Volqaboyu, Ural, Qazaxıstan, Mərkəzi Asiya, Qərbi Sibir, Şərqi Sibir, Altay, Uzaq Şərq (Saxalinə qədər) kimi regionlarda kompakt halda məskunlaşmışlar. Postsovet məkanının elə bir guşəsi olmamışdır ki, orada almanlar məskunlaşmasınlar. Yuxarıda yalnız onların kompakt yaşadığı regionlar göstərilir. 1897-ci ildə əhalinin siyahıyaalınmasına görə çar Rusiyasının ərazisində 2 milyona yaxın alman yaşamışdır. XX əsrin əvvəllərində onların sayı bir qədər də artmışdır. 1 Stalinizm dövründə SSRİ-nin başqa xalqları ilə yanaşı, almanlar da repressiyalara məruz qalmış, ədalətsiz olaraq onlara «casus», «diversant» damğaları vurulmuş, yaşadıqları ərazilərdən Orta Asiya, Sibir və Uzaq Şərqə deportasiya edilmişlər. Bütün bunlara baxmayaraq, SSRİ dövründə də alman əhalisi sovet cəmiyyətinin əhəmiyyətli hissəsini təşkil etmişdir: 1989-cu ildə əhalinin siyahıyaalınmasının nəticələrinə görə, SSRİ-də 2 milyondan artıq alman əhalisi qeydə alınmışdır. 2 Son 20 il ərzində onların müəyyən hissəsi xaricə mühacirət etsə də, bu gün postsovet məkanında almanların sayı 700 mindən artıqdır və onların da təqribən 30 mini Qafqazda yaşayır. 3 Təqdim olunan monoqrafiyanın tədqiqat obyekti Qafqazda XVIII əsrin sonlarından yaranmağa başlamış alman məskənlərinin sosial-iqtisadi, siyasi, dini və mədəni həyatının aktual məsələləridir. Qafqazda almanlar kompakt şəkildə Don-hərbi dairəsində, Kubanda, Şimali Osetiyada, Kabarda-Balkariyada, Şimali Dağıstanda, Çeçenistanda, Azərbaycan və Gürcüstanda məskunlaşmışlar. Əgər XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda 8, Gürcüstanda 19 koloniya mövcud olmuşsa, Şimali Qafqazda koloniyaların sayı 220-yə çatırdı və bu koloniyalarda 120 minə yaxın əhali yaşayırdı. Tədqiqat işinin xronoloji çərçivəsi XVIII əsrin sonlarından 1914-cü ilə qədər olan dövrü əhatə edir. Xronoloji çərçivənin alt hüdudu XVIII əsrin sonlarına təsadüf edir. Məhz 1770—1780-ci illərdə çar Rusiyası Şimali Qafqazın böyük bir hissəsini işğal etdi və bu vaxtdan başlayaraq Qafqazda alman kolonistlərinin məskunlaşdırılması siyasəti həyata keçirilməyə başlandı. Xronoloji çərçivənin üst hüdudu 1914-cü illə məhdudlaşır, çünki I Dünya müharibəsinin başlanması ilə həm Şimali, həm də Cənubi Qafqazın siyasi həyatında mühüm dəyişikliklər baş verdi və Qafqaz almanlarının tarixində məzmunca yeni bir dövr başladı ki, bu da tədqiqat obyekti kimi xüsusi yanaşma tələb edir. Ərazi baxımından əsərdə Qafqaza daxil olan bütün regionlarda yaşayan alman əhalisinin keçdiyi tarixi yol araşdırılmışdır. Qafqazın böyük hissəsini əhatə edən Şimali Qafqaz bu gün Rusiya Federasiyasının tərkibinə daxil olan 10 federal subyektdən—Rostov vilayətindən, Stavropol və Krasnodar diyarlarından, Adıgey, 6 Qaraçay-Çərkəz, Kabarda-Balkariya, Şimali Osetiya, İnquşetiya, Çeçenistan və Dağıstan respublikalarından ibarətdir. Tədqiqat işinin xronoloji çərçivəsində, yəni XVIII əsrin sonlarından 1914- cü ilədək Şimali Qafqaz ərazisində dəfələrlə inzibati islahatlar keçirilmiş, yeni inzibati vahidlər yaradılmış, köhnələri ləğv edilmiş, onların birləşməsi və ayrılması nəticəsində sərhədlər dəfələrlə dəyişdirilmişdir. Yalnız XIX əsrin 60-cı illərindən başlayaraq Şimali Qafqazın inzibati quruluşunda nisbi sabitlik yaranmışdı. Kiçik ərazi vahidlərinin birləşdirilməsi nəticəsində 5 böyük inzibati vahid - Don Hərbi Dairəsi, Stavropol, Kuban, Terek və Dağıstan vilayətləri yaradıldı. I Dünya müharibəsinin sonlarınadək bu inzibati bölgü dəyişməz qalmışdır. İnzibati bölgünün qeyri-sabitliyi Qafqazın ikinci hissəsinə — Cənubi Qafqaza da xas olmuşdur. XIX əsrin I yarısında çarizmin inzibati siyasəti dəyişkənliyi ilə xarakterizə olunurdu. Yalnız XIX əsrin II yarısından Cənubi Qafqaz ərazisi əhalinin əksəriyyətinin azərbaycanlılardan ibarət olan Bakı, Yelizavetpol, İrəvan və gürcülərin çoxluq təşkil etdiyi Tiflis və Kutais quberniyalarına bölündü. Cənubi Qafqaz almanları dispers şəkildə bütün adı çəkilən quberniyalarda yaşasalar da, onların kompakt yaşayış məntəqələrinə Yelizavetpol, Kutais və xüsusən də Tiflis quberniyalarında rast gəlinirdi. Şəhərdə alman əhalisi daha çox Bakıda və Tiflisdə məskunlaşmışdı. Qafqaz almanlarının tarixi lazımi səviyyədə hələ tədqiq olunmamışdır və keçmiş Rusiya ərazisində almanların məskunlaşması problemi ilə məşğul olan müasir tədqiqatçılar bu məsələyə dəfələrlə diqqət yetirmişlər 4 . Rusiya imperiyasının əhalisinin etnik tərkibi haqqında yazılan ilk əsərlərdən biri rus tədqiqatçısı P.İ.Keppenə məxsusdur 5 . Toplanmış məlumatlar əsasında İ.P.Keppen 1851-ci ildə Rusiyanın etnik xəritəsini nəşr etdirdi və Rusiyanın əhalisinin etnik tərkibini tədqiq etmək üçün tarix elmi çox qiymətli mənbə əldə etdi. XIX əsrin 70-ci illərinin əvvəllərində tədqiqatçı A.Klaus alman kolonistlərinin tarixinə aid bir neçə əsər yazdı 6 . Tədqiqatçı alman kolonistlərinin XVIII əsrin ortalarından başlayan iqtisadi, siyasi, mədəni fəaliyyətini təhlil edərək gələcək üçün çox dəyərli təkliflər irəli sürürdü. A.Klausun əsərləri birbaşa Qafqaz almanlarının tarixinə aid olmasa da, müəllifin Rusiya almanlarının sosial-iqtisadi, mənəvi həyatı haqqında nəticələri almanların məskunlaşma prosesinin ümumi qanunauyğunluqlarını və onun regional xüsusiyyətlərini ayırd etməkdə böyük əhəmiyyət kəsb edir. XIX əsrin 90-cı illərində Rusiya ictimaiyyətinin diqqətini cəlb edən əsərlərdən biri A.A.Velitsina məxsus olmuşdur 7 . Bu əsərin çatışmayan cəhəti kimi müəllifin alman kolonistlərinin Rusiya tarixində oynadığı rola bir qədər qərəzli münasibət bəsləməsidir: müəllifin fikrincə, alman əhalisinin Rusiyada məskunlaşmaqda əsas niyyəti burada panqermanizm ideyalarını təbliğ etmək, Almaniyanın gələcək işğalları üçün platsdarm yaratmaq olmuşdur. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|