Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi folklor ġnstġtutu
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
15 ranmışdır. Deməli, qohumluq münasibətlərinin nəsil-yaş tipi qardaş ailəsindən ayrılmazdır. Qardaş ailəsindəki vərəsəlik prinsipi də qardaş ailəsində mövcud olan qohumluq münasi- bətlərinin qeyd olunan strukturundan irəli gəlirdi. İkincisi, türk xalqlarında qardaş ailəsinin mövcudluğu- nu göstərən ən tutarlı fakt qardaş ailəsində mövcud olan və- rəsəlik qaydasının Türküt və Qaraxanilər dövlətində keçərli olmasından ibarətdir. Bu məsələyə ayrıca məqalə həsr etmiş L.Qumilyov Türküt dövlətində mövcud olan qardaşdan-qar- daşa vərəsəlik qaydasını Muğan xanın islahatı hesab edərək başqa dövlətlərin və tayfaların (Kiyev rus dövləti, peçeneqlər, qaraxanilər) bu varislik qanununu türkütlərdən götürdüyünü göstərir (88, 11-25). Sonrakı araşdırmasında müəllif bir az da irəli gedərək göstərir ki, dövlət səviyyəsində mövcud olan va- rislik prinsipi tədricən böyük ailələrə keçmişdir (90, 61). Gör- kəmli şərqşünasın bu araşdırması böyük əhəmiyyət kəsb etsə də, qeyd olunan araşdırmalar müəllifin bəzi tezislərinin yanlış olduğunu göstərir. Qardaş ailə və onun qanunlarına əsaslanan varislik prinsipi universal səciyyə daşıyıb başqa xalqlar ara- sında da mövcud olmuşsa, onda Muğan xanın islahatını yuxa- rıdan aşağıya deyil, aşağıdan yuxarıya keçmiş vərəsəlik qa- nunu kimi izah etmək lazımdır. Müəllif sonrakı araşdırma- sında göstərir ki, türkütlər bu vərəsəlik prinsipini Cənub hun- larından ala bilərdilər 2 (90, 59). Ona görə də bu islahat aradan çıxmaqda olan köhnə vərəsəlik qanununun bərpası kimi izah olunmalıdır. Bu qanunun bərpasında məqsəd, L.Qumilyovun göstərdiyi kimi, xaqan ailəsi arasında hakimiyyət ixtilaflarını nizama salıb dövlətin uzunömürlülüyünü təmin etmək idi. Ona görə ki, bu vərəsəlik qanunu xaqan ailəsinin bütün üzvlə- 2 Müəllif hunlara həsr etdiyi araşdırmasında Cənub hunlarında da oxşar vərəsəlik prinsipinin mövcudluğunu qeyd edir (89, 213-214). 16 rinə hakimiyyət hüququ verirdi. Bu qanunun aradan çıxmaqda olan qardaş ailənin vərəsəlik prinsipinin bərpası olduğunu qə- bul etsək, onda X əsrdə peçeneq tayfaları arasında mövcud olan həmin vərəsəlik prinsipini türkütlərin təsiri kimi deyil, o vaxta qədər qədim ailə formasını qoruyub saxlamaları kimi izah etmək lazımdır. Peçeneqlərin qədim ailə formasını X əsrə qədər qoruyub saxlamaları bizə qəribə görünməməlidir. Yuxarıda qeyd etdik ki, böyük ailələrin kiçik ailələrə parça- lanması prosesi bizim eranın V əsrindən başlamış və XX əsrin əvvəllərinə qədər davam etmişdir. E. ə. I minilliyin ortaların- dan X əsrə qədər (və bəlkə sonrakı dövrlərdə də) patriarxal böyük ailələrin kiçik ailələrlə yanaşı yaşaması isə təbiidir. Qardaş ailəsinin daxilində ata-oğul qohumluq münasi- bətləri tədricən qardaş qohumluğu münasibətlərini üstələyir 3 . Nəticədə bu ailə öz yerini patriarxal böyük ailəyə (və ya bö- yük ata ailəsinə) verir. Patriarxal ailəyə ata, oğlanları və nəvəsi daxil olur. XIX əsrdə və XX əsrin əvvəllərində patriarxal böyük ailə əksər hallarda belə təsvir olunur (114, 12-46). Qardaş ailəsində olduğu kimi, böyük ata ailəsində də varislik böyüklük prinsipi ilə gedir. Bu iki ailə formasında mövcud olanvarislik prinsipi arasında fərq ondadır ki, birinci- də böyük qardaşdan kiçik qardaşa, ikincidə isə atadan böyük oğula keçir 4 (67, 52-62). 3 Bu proses Tobo xanın oğlu Yanloya ölümqabağı etdiyi vəsiyyətində parlaq şəkildə əks olunub. Məlumdur ki, atanın ən yaxın qohumu oğuldur. Ancaq mənim böyük qardaşım bu qohumluğa məhəl qoymayıb taxt-tacı mənə verdi. Mən öləndən sonra sən Dalobyanı (Muğan xanın oğlu) gözləməlisən” (88, 15). 4 Etnoqrafik ədəbiyyat patriarxal böyük ailədə böyük qardaşdan sonra ailə başçılığına böyük qardaşın oğlunun, yoxsa ailənin növbəti böyük üzvünün, başqa sözlə, kiçik qardaşın keçməsi haqqında bizə heç bir məlumat vermir. Ailə başçılığını atadan almış böyük qardaşdan sonra ailə başçılığına ailənin digər böyük üzvü, yəni kiçik qardaş keçirsə, artıq varislik sistemi qardaş ailə- 17 Böyük qardaş ailəsində vərəsəlik koletarial xətt üzrə getdiyinə görə normal olan bütün ailə üzvləri varis ola bilirdi- lər. Məhz buna görədir ki, etnoqraflar qardaş ailəsini de- mokratik ailə adlandırırlar. Patriarxal böyük ailədə isə sakral və sosial varislik atadan böyük oğula keçdiyinə görə kiçik qardaşlar varislikdən məhrum olurlar. Beləliklə, vərəsəliyin qardaş ailəsindəki demokratik prin- sipi dağılaraq patriarxal ailədə despotik prinsiplə əvəz olunur. Bu halda E.M.Meletinskinin konsepsiyasına oxşar bir nəticə alınır. Ancaq bizim qeyd etdiyimiz vəziyyətlə E.M.Meletinski- nin konsepsiyası arasında fərq böyükdür. E.M.Meletinski patri- arxal böyük ailədə böyük qardaşın varisliyini mayoratlıq prin- sipinin minoratlığı əvəz etməsi və mayoratın minoratı sıxış- dıraraq ata mülkünü ələ keçirməsi kimi izah etmişdir. Ancaq sinə uyğunlaşır və bu halda “patriarxal böyük ailə” anlayışı öz əhəmiyyətini itirir. Böyük qardaşdan sonra ailə başçılığına onun oğlunun keçməsi halı da inandırıcı deyil. Ona görə ki, böyüklüyün ilahi şəkildə pərəstiş olunduğu bö- yük ailədə əmilər olduğu halda qardaşoğlunun ailə başçısı olması ağlasığ- mazdır. İrəlidə görəcəyimiz kimi belə vəziyyət ancaq hakimiyyət varisliyində hərbi güc yolu ilə mümkün olurdu. XIX əsrdə və XX əsrin əvvəl lərində bö- yük ailənin vəziyyətinə dair materialların təsvirindən belə nəticəyə gəlmək mümkündür ki, ailəyə böyük qardaşın başçılığından sonra növbəti varis olmamışdır. Başqa sözlə, böyük ailə böyük qardaşın başçılığından sonra yenə də böyük ailə şəklində parçalanmışdır. Bu fikri aşağıdakı faktlar sübut edir. Ailə əksər hallarda ata və onun övladlarından ibarət olur. Ancaq bu ailə- yə ailə başçısının qardaşlarının daxil olması az müşahidə olunmayıb (114, 19- 20). Ailə başçısının qardaşlarının daxil olduğu böyük ailə ilə ata öləndən sonra böyük qardaşın ailə başçısı olduğu böyük ailə arasında struktur fərq yoxdur. Başqa sözlə, ailə başçısının qardaşlarının daxil olduğu ailə ata öləndən sonra böyük qardaşın başçılıq etdiyi ailədir. Bundan sonra göstərilir ki, qardaşlardan hər hansı birinin nəvəsi evlənəndən sonra ata öz övladları ilə birgə ayrılırdı (114, 21). Patriarxal böyük ailədə ancaq iki evlənmiş nəslin mövcud olmasını N.A.Kislyakov patriarxal böyük ailənin dağılması kimi səciyyələndirir. Bu və- ziyyəti patriarxal böyük ailənin dağılması kimi deyil, bu ailə tipinin mövcudiy- yət forması kimi qəbul etmək lazımdır. Belə ki, qardaşlardan hər hansı biri bö- yük ailədən evli övladları ilə birgə ayrılıb yenə də böyük ailə şəklində yaşayır. Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|