Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
109
imamət məsələsinə, imamların və islam ruhanilərinin guya fövqəlbəşər insanlar olması məsələsinə nifrətlə yanaşdığını, onu yalan, iftira deyə damğaladığını görürük:
B i r i n c i k o r Bizə imdad edib şəfa veriniz! Görmiyor kainatı gözlərimiz.
S ə n a n Boylə ecazkar bir insan, Xayır, əsla yaratmamış yaradan Bir qulum mən də pək fəqir, aciz Bu yalan iftirayə uymayınız 1 . Bu səhnədə Şeyx Sənanın ümumiyyətlə içərisində yaşadığı cəmiyyətdən, dolaşdığı mühitdən, insanların yer üzündəki əmrlərindən də narazı olduğu aydın görünür. Onun korlara dediyi sözlər bu fikri təsdiq edir:
Nəyi görmək dilərsiniz, bilməm? Yanıyor zülm içində həp aləm! Görməməkçin bu çirkin işləri siz Yalvarıb haqqa, həmdü şükr ediniz 2 . Get-gedə Sənan fanatiklərindən nəinki sadəcə qaçır, uzaqlaşır, bəlkə onların simasında özünün, öz görüşlərinin ən qəddar əleyhdarlarını görür. Onun şeyxlərə, papasa etdiyi hücumları bunu aydın təsdiq edir. O, papasa deyir:
Arif ol, arif... Atma vicdanı, 1 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 180. 2 Yenə orada, səh. 182. 110
Ara qəlbində dini, imanı. ...Zahirin pək gözəl, fəqət nə çıxar? Oynayır batinində şeytanlar 1 . Eyni ruhda Sənan fanatik şeyxlərə nifrət edir:
Gediniz, gərçi hiylə ya təzvir Sizcə xoş, məncə eşq yüksəkdir 2 . Başqa bir yerdə Sənan otardığı donuzlarla dindar fanatiklər arasında heç bir fərq görmədiyini söylədiyi zaman fanatizmə qarşı nifrəti artıq son həddə çatmış olur:
O donuzlar ki, otladır Sənan Şübhəsiz fərqi yoxdur onlardan 3 . Hələ çox uzaqlara getməsək, XIX əsrin Azərbaycan şairi Nəbatinin aşağıdakı misraları Sənanın dindar şeyxlərə, zahidlərə qarşı mütəfəkkir aşiq adından etdiyi bu hücumları bizə xatırlatmırmı?
Zahid az danış, get gözümdən, it, Eşqdən məni çox da danlama. Məndən əl götür, ey uzunqulaq! Vəz satma çox, hey himari-məst!
Beləliklə, yenə də ənənəyə bağlılıq faciənin bu səhnəsində də özünü aydın göstərməkdədir. İkinci pərdədə, Dərvişlə görüş səhnəsində Sənandakı dini şübhəçilik daha da qüvvətlənir. Hərçənd o, sonralar Dərvişdən, onun qəribə fəlsəfəsindən ayrılıb, Dərvişin fikirlərini
1 Yenə orada, səh. 244. 2 Yenə orada, səh. 210. 3 Yenə orada, səh. 142. 111
mövhumat adlandırır, lakin Sənan eyni zamanda, öz şübhələri, fikirləri ilə Dərvişin görüşləri arasında çox yaxın bir münasibət, bənzəyiş görür. Dərviş simasında Cavid bütün dini ehkama şübhə ilə yanaşan, səhranişin, təriqətçi mütəfəkkir surətini yaratmışdır. Bu nöqteyi-nəzərdən Dərviş də görüşləri etibarı ilə həm Şeyx Kəbirə, həm də Şeyx Sənana yaxındır; lakin onlardan fərqli olaraq, Dərviş dinə qarşı fikirlərində daha ciddi, daha kəskindir. Şeyx Sənan Dərvişin nə kimi dünyagörüşünə sahib olduğunu duyur. O, Dərvişi danışdırandan sonra başa düşür ki, sadə adamların dəli Dərviş, avam şeyxlərin isə sehrkar, dinsiz adlandırdıqları bu şəxs bütün mənasızlığını dərk etmiş və varlıq haqqında özünə məxsus mülahizələri olan ―ənəlhəqq‖, yəni ―mənəm allah‖ deyib çırpınan təriqətçi bir səyyahdır. Dərvişin yaşadığı məsləkin yalnız bir nəfərə aid olmayıb, Şərqdə çox geniş yayıldığını, digər tərəfdən ―ənəlhəqq‖ dediyinə görə dara çəkilən Mənsurun adı ilə bağlı olduğunu da Şeyx Sənan başa düşür:
Ş e y x M ə r v a n — Dəlidir, şeyx, o həm də bir dinsiz.
Ş e y x S ə n a n — Dinsiz olmaq da bir təriqətdir. ...O deyil gərçi zahirən Mənsur, Həp ənəlhəqq deyib də çırpınıyor. 1
Dərviş islam şəraitinin və islamdan doğan müəyyən dini təriqətlərin əleyhinədir; üstəlik bütün dinlər, o cümlədən də müsəlmançılıq, isəvilik, musəvilik də onun nəzərində uydurmadan, əfsanədən başqa bir şey deyildir. O bu görüşlərini Sənandan gizlətmir:
1
H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 193-194.
112
Fəqət pəjmürdə bir səyyahi-zarim, Şəriətdən, təriqətdən kənarim. Həqiqət istərim, yalnız həqiqət! Yetər artıq şəriət, ya təriqət! Qulaq verməm mən əsla bir xitabə, Pərəstiş eyləməm heç bir kitabə, Əvət, quran, zəbur, incilü tövrat Birər röya ki, zor təfsiri, heyhat! 1
Lakin Dərvişi, bu qəribə ―mütəfəkkiri‖, onun gö- rüşlərindəki köhnəliyi yaxşı anlamaq üçün onun təbliğ etdiyi fikirlərin mühüm bir cəhətinə də diqqət yetirmək lazımdır. O da budur ki, Dərviş nəinki yalnız dinləri, təriqətləri, şəriəti ―birər röya‖, əfsanə hesab edir, eyni zamanda, bütün maddi varlıq onun nəzərində bir heçdir, boşluqdur, maddi əsası olmayan mənasız kölgələrdən, müvəqqəti təzahürlərdən ibarət bir şeydir. O bütün dinləri, təriqətləri əfsanə adlandırırkən, eyni zamanda, ―birər röya bütün əlvahi-aləm‖ deyir. Divanə mütəfəkkir yalnız əsil allahın təzahürü zənn etdiyi ruhun əbədiliyinə inanır, qalan bütün varlıq, həqiqi, obyektiv aləm, onun bütün görünüşləri Dərvişin nəzərində ruhun, ideyalar aləminin müvəqqəti təzahüründən başqa bir şey deyildir. Buna görə də dünyaya, həyata bağlı olan insanların hamısı onun nəzərində ―canlı cənazələr‖ kimi görünür və o mümkün qədər dünyaya bağlı olan ―cinsi-bəşərdən uzaq‖ olmağa çalışıb, özünü ―fövqəlbəşər‖ insan hesab edir, bütün arif adamları da özü kimi insanlardan kənar gəzməyə, fövqəlbəşər insan olmağa, ―allah kimi tək‖ olmağa çağırır ki, şübhəsiz, bu da bir növ din, bir növ təriqətdir:
Nədir yalnızlıq? Anlarsan düşünsən, Bu rəmzi get də sor, allahdan öyrən!
1
Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|