Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi hüseyn cavġDĠn ev muzeyġ
Yüklə 2,29 Mb.
|
113
Əgər fövqəlbəşər olmaq dilərsən, Kənar ol daima cinsi-bəşərdən! Bu şaşqın xalqa əsla vermə zəhmət! Fəqət yalnız bulun, ey tifli-hikmət?! 1
Dərviş Şeyx Sənanı da birinci görüşdə ona görə rədd edir, bəyənmir ki, onda da həyata, varlığa müəyyən bağlılıq görür. Bununla bərabər, Dərviş hələlik şöhrət, ehtişam, cəlal sahibi olan Sənanın da öz görüşlərində möhkəm bərqərar olmadığını, nəyi isə axtardığını, müəyyən hissləri, fikirləri ilə ―dərvişlərə‖ yaxınlaşdığını, lakin hələ tərəddüd etdiyini hiss edir:
Tərəddüd ruhüma həp gözlərində, Çəkil get! Yox sədaqət sözlərində. 2
Doğrudan da, Şeyx Sənan bu halında hələ dinsiz, etiqadsız deyildir. O, pərəstiş etmək üçün bir həqiqət, həm də ideal bir həqiqət axtarır; elə bir həqiqət ki, ağlın dəlillərinə əsaslansın. Bununla belə Sənanın qəlbində iki hiss, iki fikir çarpışır; onlar- dan biri həyat eşqi, ikincisi son nəticədə yenə dini etiqadla birləşən ruhani, ilahi, mütləq eşqdir. Bu halında Şeyx Sənanda onu əhatə edən fanatiklərə görə müəyyən mütərəqqi fikir əmələ gəldiyinə baxmayaraq, hələ varlıq, onun mənası haqqında aydın və qəti bir təsəvvür, bir qənaət yoxdur. Onun ikinci pərdənin birinci səhnəsindəki monoloqunda Kür nəhrinin təsviri ilə əlaqələndirərək təbliğ etdiyi şübhəçilik fəlsəfəsi bu fikri aydın təsdiq edir:
Hələ Kür nəhri başqa bir aləm! Gecə məhtabə qarşı pək həmdəm. Gah olur bir dərin sükutə varır, Gah çağlar da bir fəğan qoparır.
1
2
Yenə orada.
114
Çırpınır Kür boyunca pək dilbər Quyu kül rəngli göy göyərçinlər. İştə onlar: həp oynaşan, qoşuşan Dalğacıqlardır oylə xəndəfişan. O da bir karivan, axıb gediyor, Bir ədəmgahə doğru əzm ediyor... Bir səfərdir bu adəta məchul... Qayə məchul, ibtida məchul... İştə, insanların da halı budur, Anlaşılmaz neçin gəlib gediyor?! 1
Deməli, Sənanın fikrincə hələ təbiət və insanların həyatı anlaşılmaz, dərkedilməz, əvvəli-axırı məchul olan sirrlər yuvasıdır. Dərvişin fikirləri Şeyx Sənana çox dərin təsir göstərir. Qoca səyyah onun nəzərində ―nadir, pək böyük zəkaya malik‖ olan bir insana çevrilir. Sənan onu ―piri-mürşid‖ adlandırır. Dərvişin sözləri, Sənanın köhnə yaralarını təzələyir, sanki özünü, öz mənəviyyatını, mənliyini daha aydın dərk etməkdə ona kömək edir, ona dini fanatizmdən qəti surətdə ayrılmağa yeni cəsarət verir. Bu təsirlərin nəticəsi olaraq Sənan ətrafındakı şeyxlərdən, müridlərdən ayrılır. Tək-tənha gəzib düşünmək üçün o da dərviş kimi dalğın, düşüncəli halda Kür boyunca irəliləyir. Bu ayrılıq həmişəlik bir ayrılıq olur. Artıq indi istər-istəməz din təbliğatçısı vəzifəsini öhdəsinə götürmüş əvvəlki Şeyx Sənan yoxdur. Onun yerində sadəcə ―pəjmürdə bir səyyahi-zar‖ vardır. Gürcüstan səfərində əvvəlcə Dərvişlə, sonra da Xumarla görüşən Sənan artıq ―başqa bir aləmə‖ daxil olur. Onun ikinci pərdənin ikinci səhnəsindəki şeyxlərə dediyi aşağıdakı sözlər də bunu təsdiq sdir:
Şeyxiniz hər nə varsa tərk etdi, 1 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh. 185-186. 115
Getdi, həp əski bənliyim getdi.
Yuxuda Xumar Sənanı ―yüksəl!‖ deyə behiştə, ―altun qanadlı mələklərin gülüb-oynaşdığı şənliyə‖ çağırırdı. Real həqiqətdə isə Sənan Xumarı təəssübkeş, dindar papaslar, sərxoşluğa alışıb qadınını vərəmləndirən və yeganə qızını, həyatdan küsdürən platonlar, qısqanc Anton və simonlar, ərə getməyi ölüm hesab edən, monastıra qaçmaq arzusu ilə yaşayan qızlar, ―yar-yar deyib gecə-gündüz ağlayan, gülər üz- lə heç bir ömür sürməyən‖ gənclər arasında görür. Burada nə ―altun qanadlı mələklər‖ var, nə də onların şən, qayğısız gülüşləri... Bunların əksinə, ―insaf, mərhəmət yox namərd fələkdə‖ deyib sızlayanlar vardır. Burada ―həm hüsn, həm elmi-kamal sahibi‖ olan Sənanın da mövqeyi alçalır. O ―düdük çalıb masal söyləyən donuz çobanı‖ olur. Lakin o, mənəvi cəhətdən yüksəlir, Sənanda dini şübhəçilik daha da qüv- vətlənir, qətiləşir. Bu səhnədə Cavid öz qəhrəmanını hər cür dini təəssübkeşliyə, mövhumata qarşı yönəldilən oda-alova çevirir... Sənan burada bütün dini müqəddəsatı ayaqlayır, ―hökmi- quranı, dini, imanı‖ atır, İsanın göylərə çəkildiyini zənn edənlərə acı-acı gülür, quranı yandırmağa hazırlaşır, şərab içir, xaç asır. Şeyxin bütün bunlardan məqsədi isə özünün əsas bir fikrini təbliğ etməkdir: bütün dinlər və dini ayrılıqlar əfsanədir, xalqları bir-birindən ayrı salmağa çalışan azğınların uydurmasıdır:
Birsə haqq, cümlə din də bir... naçar, Xalqı yalnız ayırmış azğınlar. 1
Faciənin kulminasiya nöqtəsi və təbliğ etdiyi əsas ideya da buradadır. Dördüncü pərdənin ikinci səhnəsində Dərvişlə Sənan arasındakı aşağıdakı mükalimə də bu dini təəssübkeşliyə
1 H.Cavid. Seçilmiş əsərləri, səh, 204. Yüklə 2,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|