Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazırliyi Azərbaycan Respublikiası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti.

124 
 
1 
kq 
quru 
maddəyə 
düĢən 
qarıĢıq yem 
2,1 
1,6 
1,3 
1,0 
0,9 
0,8 
 
      6-aylığa  kimi  olan  dövürdə  100 kq  canlı  kütləyə  2,3-2,7 kq  quru  maddə  tələb olunur. 
Südəmər  dövründə  ömrünün  1-ci  ayında  moloziva  və  südə  görə  orqanizmin  Ģəkər  və  
karbohidratlara  olan  təlabat  95-100% ödənilir. 2-3 aylıqda  isə  85-90% qalan  karbohidrata  
olan    təlabat    bitki    yemləri    hesabına    ödənilir.  Südəmər    dövründən    sonra    3-6  aylarda  
karbohidratlardan  baĢqa  sellüloza  və niĢasta  təlabatı  nizamlanır. Rasionda  quru  maddənin  
14-16%  sellüloza,6-aylıqdan  yuxarı  dövürdə  18-22%;  Ģəkər-protein    nisbəti    0,8-1,0;  niĢasta  
Ģəkər  nisbəti  1,4-1,5  arasında  olur. Vitamin  qidalılığını  yüksəltmək  üçün  qıĢ dövrü  yaxĢı  
keyfiyyətli  quru  ot , balıq  yağı, premiks  və  sintetik  vitamin  əlavə  olunur. 
        Körpələrin  normal  doğuĢu  üçün boğazlığın  sonuncu  ayları boğaz heyvanlar tam  qidalı  
zülal,  karbohidrat,  mineral    maddələr,    vitamin    A,  D,  E    ilə    zəngin    olan    yemlərlə    təmin  
olunmalıdır. Bu  dövrlərdə  gün  ərzində  ana  0,5 kq  ən  azı çəki artımı  verməlidir  ki, bu  da  
ana  bətnində  balanın  qidalanmasına  Ģərait   yaradsın. Doğumun  sonuncu  3-cü  həfdəsində  
inək naxırda  olmasına  baxmayaraq  yüksək  antitellik  xüsusiyyətinə  malik olur. 
        Fermada hər hansı bir xəstəliyin   yayılmasına  baxmayaraq  anadan  balaya  keçən  qan 
cift  vasitəsilə    təmizlənərək  (süzülərək)  embriona    ötürülür.  Körpələrin    yüksək    immunitetli  
olması  çox  vacibdir, çünki  ömrünün  ilk  6  həftəsində  infeksiyaya  qarĢı  çox  həssas olurlar. 
Ġmmunitetin    yaranması    buzovlarda    ömrünün    ilk    4    həftəsində    də    yavaĢ-yavaĢ    gedir. 
Orqanizmdə  təbii  dözümlük  15  aylığa  kimi  davam  edir. 
       Molozivo (ağız-südü) 
Molozivo - bu yeni doğmuĢ  ananın yelinində əmələ gəlmiĢ və balanın qəbul etməsi vacib olan    
süddür.Yeni doğulmuĢ  buzovun  həyatının  ilk  2 saatı ərzində ağız  südü  ilə  mayalandırılması  
vacibdir.  Əlavə    yemləmə    24-saata    kimi    aparılması    təmin    olunmalıdır.  Moloziva    öz  
tərkibində  ananın  hazır  antitelləri  ilə  zəngindir  ki,  buda  həyatının  ilk aylarında  orqanizim 
rastlaĢa  biləcəyi  hər  hansı  bir  xəstəliklər        daĢıyan    mikroorqanizmlərə    qarĢı    müqavimət  
yaradır.  Doğulduqda    mədə-bağırsaq    sistemində    normal    uyğunlaĢma    getməklə    içilən  
moloziva    tez    bir    zamanda    qana    sorulur.  Bağırsaq      sisteminin    axırıncı    traktında  
molozivadan    cuzi    miqdar    qalır.  Ona    görədə    onun    tez    bir    zamanda    içilməsi    vacibdir. 
Molozivada    südə    nisbətən    2-dəfə  çox  quru    maddə    və    enerji,  100  dəfədən    çox    mineral  
maddə  vardır.  Eyni    zamanda  fermentlərlə    zəngindir.  Moloziva    mədə-bağırsaq    sistemini  
yumaqla    onu    hərəkətə    gətirir  və  çubuqvari  (orqanizm  üçün  xeyirli)  mikroorqanizmlərin  
yaranmasına  Ģərait  yaradır 
   Yetişdirmə:  Təmizlikdə    yetiĢdirmə    zamanı    tək    bir    fərddə    yüksək    məhsul    alınması  
mümkünlüyü  deyil, bütün  naxırda  damazlıq  yüksək  məhsuldar  heyvanlar  yaratmaq  olar. 
       Krasnayar    vilayətinin    “Taejni”,  Qırmızı    mayak,  “Nazarov”      damazlıq    zavodlarında  
naxır üzrə  orta  hesabla  hər  inəkdən  6300-6700 kq  süd  sağılmıĢdır,   il ərzində Qara-ala, 
qırmızı-ala  cinslərin  rekordçu  inəklərindən  8668 kq-dan  10477 kq-a  qədər  süd, süddə  yağ  
4,07-dən  4,65% - ə qədər olmuĢdur. Nazarov  damazlıq  zavodunda  67  baĢ  rekordçu  qırmızı-

---

125 
 
ala  cinsli  inəklər 7700kq-dan  10422kq-a  qədər  süd  vermə  qabiliyyətinə malik  olmuĢdur. 
Bunlarda  süddə  yağ  faizi  3,86-dan  4,50%  arasında  olmuĢdur. 
    Digər  ölkələrdə    k/t    heyvanların    təmizlikdə    yetiĢdirilməsinə    daha    çox    fikir  verilir. 
Məsələn:  ABġ-da    təmizlikdə    yetiĢdirmə    ən    çox    HolĢtin,  Cerzey,  Herzey,  cinslərində 
aparılır.  Seleksiyaçılar    ən    əsas    kriteriya    uzunömürlük,  asan    sağım,  mastitə    dözümlüyü 
götürülür.  HolĢtin      cinsin    Assossaiyalı    təsərrüfatında  (ABġ-da)  2006-cı    ildə    3,6  milyon  
baĢdan orta  hesabla  8420 kq  süd  sağılmıĢdır. Rusiya  damazlıq  təsərrüfatlarında  laktasiyada  
7000 kq  süd  sağılmıĢdır. Hər  bir  cinsin  öz  standart  göstəricilərinə  tələb  olmalıdır . Hər  bir  
törədici 15-30  baĢ  qızının  göstəricilərinə  görə  qiymətləndirilir.  Məsələn:  qırmızı-ala  cinsin  
l-laktasiyada  süd  məhsuldarlığı-400 kq, süddə  yağ  3,8%, III-laktasiyada  500kq  süddə  yağ  
3,8%  tələbat  qoyulmuĢdur. Cinsin  formalaĢmasında  damazlıq  kitabları   böyük   əhəmiyyət  
kəsb   edir.  Ġlk   dəfə   damazlıq  kitabı   Ġngiltərədə  (1793-ci   ildə   təmizqanlı  qaçıĢ   atlarında, 
1822-ci  ildə  ġorthorn  ətlik  qaramal  cinsində)  nəĢr  olunmuĢdur. Rusiyada  təmizqanlı  qaçıĢ  
atlarında  damazlıq  kitabı  1834-cü  ildə, Orlov  at  cinsinin  damazlıq  kitabı  isə  1839-cu  ildə  
nəĢr  olunmuĢdur.  
 
      Cinsin    yaradılması:   Ġlk  dəfə  seleksiya  iĢi  Qədim   Roma  təsərrüfatlarında  sınaqdan  
çıxarılmıĢdır.  Bir  neçə  dövrlər  keçdikdən  sonra  Böyük  Britaniya,  Niderlandiya,  Fransa, 
Vesariya  ölkələrində    qaramalın    yaxĢılaĢdırılması    ilə    məĢğul    olmuĢlar.  Xüsusən    Böyük  
Britaniyanın   Normand   adasında   bu  iĢ   öz  müvəffəqiyyətləri  ilə  fərqlənmiĢdir. R.Beykvel  
Ġngiltərədə    qaramal    və    qoyunlarda    çarpazlaĢma,  inbridinq    yolu    ilə    yüksək    seçmə    və  
taylaĢdırma    aparmaqla    arzu    olunan    məhsuldarlıq    istiqamətli    heyvanların    yaradılmasını  
nümayiĢ    etdirmiĢdir.  Qaramalda    cinslərin    yaradılması    ilkin    növbədə    az    məhsuldar  
cinslərdən  süni seçmə  aparılmaqla  arzu  olunan  istiqamətə  uyğun  genetik  dözümlülük  və  
müxtəlif  növlülük  yaranmıĢdır. 
       Ġribuynuzlu    qaramal    3    əsas    təsərrüfat    tapĢırıqlarını  -  ət    və    süd    verməsi,  ağır    iĢlər  
görməsi  ilə  bağlıdır. Hazırda  dünyada  istehsal  olunan  ətin  50% - i, südün  95%-i  qaramal  
hesabına    ödənilir.  Dünyada    mövcud    olan    qaramal    öz    məhsuldarlıq    istiqamətinə    görə  
aĢağıda  göstərilən  cins  strukturasına  məxsusdur. 
        Avstraliya    və    Yeni    zelandiya    ölkələrində-təbii    iqlim    Ģəraitinə    görə    südlük  
maldarlıqla    geniĢ    məĢğul    olurlar.  Süd    istehsalı  Yeni    zelandiya    iqtisadiyyatının    əsasını  
təĢkil  edir. Burada  Ģimal  əyalətlərində  friz  və  cerzey  cinslərindən  geniĢ  istifadə  olunur. 
Xüsusən    geniĢ    istifadə    olunan    taurindikus  (Sahival  x  friz)  cinsi    isti    iqlim    Ģəraitinə  
dözümlüdür. Avstraliyada firiz-sahival  malı  yetiĢdirilir  ki, bu  da  ətlik  südlük  istiqamətlidir. 
Avstraliya    süd    istehsalına    görə    yox    ət    eksportuna    görə    məĢhurdur.  Avstraliyada    ətlik  
hibrid    naxırları    yaratmaq    məqsədilə    Avrova    mənĢəli    ətlik    (ġarole,  Kian,  Meu-anje, 
hereford, aberdin-auqus   cinsləri  Amerika  bramanı,  Pakistan  zebusu   və    cənubi    Afrikanın  
Sanqoy (Afrikander)  cinsli  zebu  törədicilərindən  istifadə  olunur. Ġribuynuzlu  qaramal  hər  
hansı    klimata    və    landĢafta    uyğunlaĢma    qabiliyətinə    məxsusdur.  Hürgücsüz    mal    yer  
kürəsinin  Ģimal  bölgəsində, sərt  iqlim Ģəraitində, Amerika, Afrika  və  Avstraliya  qitələrinin  
vilayətlərində  uyğunlaĢırlar. Hürgüclü  zebu  növləri  tropik  və  suptropik  ərazilərdə  yayılma  
üstünlüklərinə  malikdirlər. Zebudan  alınmıĢ  hibridlər  həmin  təbii-iqlim  Ģəraitində  yüksək  
böyümə  inkiĢafıyla   yanaĢı, arzu  olunan  məhsuldarlığa   çatırlar. Sanqa  tip  hibrid  Afrika  

---