15
Naxırda aparılan seleksiyanın səmərəli olub -olmamasını müəyyən etmək üçün Ġohansen
təklif etmiĢ olduğu düsturdan istifadə etmək lazım gəlir.
S
səm
=
; burada : S
səm
-seleksiya səmərələliyi, d-seleksiya diferensialı, h
2
-irsən keçmə
əmsalı, Ġ- nəsil arasında olan müddət (interval )
Genetik artım:
GA =
c- burada: h-irsən keçmə, Ġ-interval, C- dəyiĢkənlik əmsalı, Z - valideyinlərin orta
yaĢı.
Naxırın seleksiya diferensialı nə qədər yüksək olarsa, damazlıq özəyindəki inəklərdən, yüksək
keyfiyyətlərdən nəsil alınması ehtimalı da yüksək olur. Belə olan halda seleksiya diferensialının
aĢağı səviyyədə olduğu naxırlarda naxırın tezliklə keyfiyyətcə yaxĢılaĢacağına ümid bəsləmək
olmaz.
Bəzən də olur ki, seleksiya diferensialının əhəmiyyətli dərəcədə böyük olduğu naxırlarda
əlamətlərin dəyiĢkənliyinin böyük olmasından seçmə o qədər də səmərəli olmur.
Bu onu göstərir ki, nəzərdə tutulan əlamətin fenotip dəyiĢkənliyindən çox xarici mühüt
amillərinin təsirindən asılıdır.
Məlumdur ki, əlamətin ümumi fenotip dəyiĢgənliyi onun fenotip və paratip mühit
səbəblərindən ibarətdir. Ona görədə seleksiyanın düzgün aparılmasında
xüsusən kompleks əlamətlər
üzrə qiymətləndirilmənin yerinə yetirilməsi vacibdir.
Eyni zamanda kompleks əlamətlərə görə seçilmə növ və cindslərdə bir-birindən müəyyən
qədər fərqlidir.Yəni, qaramalın seçilməsi, donuzlarda və quĢlarda aparılan seleksiya
parametirlərindən fərqlənir.
Təsərrüfatlarda xüsusən damazlıq ocaqlarında inəklərin qiymətləndirilməsində iri bala doğma
qabiliyyəti, onun südlülüyü öyrənilir. Buna görə aĢağıdakı düsturlardan istifadə olunur.
P
1
x P
2
K= -------------
100
Burada: K-iri bala vermə əmsalı ,%; P
1
-buzovun
doğulduqda çəkisi, kq; P
2
-ana inəyin çəkisi,
kq. Buzovların 6-8 aylıqda anadan ayrıldıqda süd içmə qabiliyyəti aĢağıdakı formula əsasında təyin
olunur.
A
s
= B - B
1
; Burada: A
s -
Ġnəyin südlülüyü, B-buzovun anadan ayrıldıqda çəkisi, B
1
-buzovların
doğulduqda cəkisi. Ġri gövdəli cinslərdə buzovlar anadan ayrıldıqda 240-280 kq, orta çəkili
cinslərdə 180-220 kq olur.
Törəmə qabiliyyəti heyvanın müntəzəm olaraq normal bala inkiĢaf etdirmək xüsusiyyətidir.
Ġrsiyyətin aĢağı göstəricisi olan törəmə qabiliyyətinin inəklərdə nisbi qurulması, inəklərin
seleksiyasında xüsusi buğaların seçilməsi onların bir neçə nəsil yoxlamaqla qiymət verilməsidir.
Ġnəyin bala vermə qabiliyyətini təyin etmək üçün törəmə qbiliyyətinin əmsalı aĢağıdakı düstur
əsasında hesablanır.
/O-I / x 365
T
q
= ----------------
D
T
q
- Törəmə qabiliyyəti. O - doğumların sayı, D - birinci və axırıncı doğumlar arasında günlərin
sayı. YaxĢı bala verən inəklərdə bu indeks 100% və yuxarı olur. Törəmə qabiliyyəti əmsalı digər
düstur ilədə hesablanır.
16
365
TQ
ə
= --------
DAD
DAD-doğumlar arası dövr, gün.Törəmə qabiliyyəti əmsalı üçün tərəddüd 0,95-ə bərabərdir. Normal
səviyyədə isə əmsal 1-ə bərabərdir.
Seçmənin səmərələliyinə və genetik quruluĢunun yerdəyiĢməsinə və yetiĢdirmə üsulları daha
çox təsir göstərir. Burada xüsusilə çarpazlaĢdırma və qohumlarda cütləĢdirmə (inbridinq )
əsas götürülür. Bunların təsiri nəticəsində populyasiyada gen tarazlığı pozulur və panmikasiya
prinsipi öz gücünü itirir. Bitgilərdə və heyvandarlıqda hər bir çarpazlaĢmanın tədbiqi
populyasiyalarda heteroziqot orqanizmin yaranmasına səbəb olur və onların həyat qabiliyyəti
artır. Ġnbridinq isə əksinə homoziqotluq artır, törəmə funksiyası və həyat qabiliyyəti azalır,
bəzi hallarda isə onların məhv olmasına səbəb olur.
Heyvanların genetik strukturunun çarpazlaĢdırmanın təsirinin, genotiplərinin sayının
dəyiĢməsini allelərə görə, oxĢar heyvan qruplarını müĢahidə ütmək olar. Məsələn:
qandoydurma çarpazlaĢdırmada əldə edilmiĢ hər mələz nəsli yaxĢılaĢdırıcı buğa ilə
çarpazlaĢdırdıqda əldə edilmiĢ hər mələz nəsli yaxĢılaĢdırıcı buğa ilə çarpazlaĢdırdıqda həmin
cinsin mələzlərində genlərin konsentrasiyası artır, yaxĢılaĢan heyvanlarda isə azalır, bu o
deməkdir ki, genofondda arzu olunmayan əlamətlər arzu olunan əlamətlərlə əvəz olunur və
yaxĢılaĢma istənilən istiqamətə döğru yönəldilir.
Populyasiyada seçmə əsasən 3- istiqamətdə gedir.
1. Dominant əlamətləri saxlayıb resessivləri çıxdaĢ etmək.
p
2
AA + 2pq Aa +q
2
2. Resessiv əlamətləri saxlayıb dominantları çıxdaĢ etmək.
p
2
+ 2pq Aa + q
2
aa
3. Heteroziqot fərdlərin saxlanması ilə hər iki homoziqotların tədricən azaltmaq .
p
2
+ 2pq Aa +q
2
Norma nisbəti 16% AA + 48% Aa + 36% aa qəbul etmiĢ olsaq hər hansı seçməni aparmaqla
nisbət dəyiĢir.
Heyvan populyasiyalarının öyrənilməsində əsas məsələlərdən biri də populyasiyaların
tərkibində olan genotiplərin xarici mühüt Ģəraitinə göstərdiyi reaksiya nprmasıdır. Daha
doğrusu yaxĢı yemləmə Ģəraitində populyasiya öz potensial imkanını göstərə bilir, qıt
yemləmədə isə göstərə bilmir.
Populyasiyaların normal strukturuna dair konkret misal göstərək: tutaq ki, qaramal naxırının
tərkibində 16% qırmızı (aa) resissiv fərdlər, 84% isə dominant qara (AA) homoziqot və
eləcədə heteroziqot (Aa) qara fərdlər vardır. VerilmiĢ əlamətə görə populyasiyada homoziqot
və heteroziqot qara fərdlərin miqdarını müəyyən etmək lazımdır. Onu bu düstura əsasən
(hardi-Vaynberq ) tapırıq .
p
2
AA + 2p.q Aa + q
2
aa=1
Bu zaman biz populyasiyanın (rəng əlamətinə görə ) naxırın tərkibini % -lə verə bilərik.
Naxırın tərkibi = 36% AA+ 48% Aa + 16% aa olur. Müxtəlif heyvan cinslərinin və növlərinin
çarpazlaĢdırılmasında 1 nəsil mələzləri bir sıra əlamətlərinə görə genotipcə hetroziqotluğu
(Aa) ilə xarakterizə olunur. Bu cür heyvanlar əmtəə nöqteyi nəzərincə və yeni heyvan
cinsləri yaratmaq üçün qiymətli material sayılır. Birinci nəsil mələzləri heteroziqot olmaqla
, yüksək həyat qabiliyyətinə və yüksək məhsuldarllığına görə (heterozis hadisəsi )
fərqlənirlər . Lakin heteroziqot ( yəni heterozis ) sonrakı nəsillərdə tədricən sönə də bilir