Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti m a g I straturam ə r k ə z I
Yüklə 435,66 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- §2.2 Azərbaycanda ev təsərrüfatı maliyyəsinin fəaliyyətini tənzimləyən qanunvericilik bazasının təhlili.
Cədvəl 2.1 Gəlir kvinitlləri üzrə gəlirlər (faizlə)
Kvintil metodu əsasında tərtib edilən 2.1 saylı cədvəlin məlumatları, hər şeydən əvvəl, belə qənaətə gəlməyə əsas verir ki, bazar iqtisadiyyatına keçiddə ölkəmizdə kvintillər üzrə gəlirlər heç də bərabər bölünməmişdir. Tədqiq olunan dövrün məlumatları göstərir ki, birinci 3 kvintilə daxil olan 60% ev təsərrüfatı məcmu gəlirlərin 35-45%-ni, yüksək gəlirli V kvintilə daxil olan ev təsərrüfatları isə bir qayda olaraq məcmu gəlirdən birinci iki kvintilin məcmu gəlirlərdəki payından çox gəlir əldə edirlər. Cədvəlin məlumatlarından aydın olur ki, tədqiq olunan dövrdə kvintillər üzrə ev təsərrüfatları gəlirlərinin məcmu gəlirlərdə xüsusi çəkisində I kvintil istisna olmaqla, əhəmiyyətli dəyişiklik baş verməmişdir. Hərçənd bu illər ərzində mütərəqqi gəlir vergisi tətbiq olmuş, azgəlirli ev təsərrüfatlarına müxtəlif yardım və müavinətlər ödənilmişdir. Ev təsərrüfatlarının adambaşına gəlirlərə görə bölgüsünü müəyyənləşdirərkən desil metodunun təhlili də böyük maraq doğurur. Bu metoda əsasən hər qrupa 1687,5 min ev təsərrüfatının 10%-i, yəni, 168,0 min ev təsərrüfatları düşəcək. Bu zaman birinci gəlir desilinə daxil olan 10% ev təsərrüfatı adambaşına düşən gəlirlərin səviyyəsinə görə azgəlirli, X gəlir desilinə daxil olan 10% ev təsərrüfatı isə yüksək gəlirli ev təsərrüfatları olacaqdır (Cədvəl 2.2). 2007-ci ildə ölkə və yaşayış yerləri üzrə ev təsərrüfatlarının adambaşına gəlirlərə görə bölgüsünə nəzər salsaq, görərik ki, desil metodunda I gəlir desilinə daxil ev təsərrüfatlarının məcmu gəlirlərdə payı 5,8% idi isə, X gəlir desilinə daxil olan ev təsərrüfatlarının məcmu gəlirlərdə payı 18,2%-ə bərabər olmuşdur. Şəhər yaşayış yerlərində I gəlir desilinə daxil ev təsərrüfatlarının məcmu gəlirlərdə payı 6,0%, X gəlir desilinə daxil ev təsərrüfatlarının məcmu gəlirlərdə payı 20,1%, kənd yaşayış yerlərində isə uyğun olaraq 9,6% və 12,7% təşkil etmişdir. İqtisadi rayonlarda da qeyd olunan vəziyyətlə üzləşmək olar. Belə ki, bütün iqtisadi rayonlar üzrə I gəlir desilinə daxil ev təsərrüfatlarının məcmu gəlirlərdə payı 5,1-16,3, X gəlir desilinə daxil ev təsərrüfatlarının məcmu gəlirlərdə payı isə 14,0-25,0% arasında dəyişmişdir. Cədvəl 2.2Gəlir desilləri üzrə gəlirlər (faizlə)
İlk baxışda məlum olur ki, desil metodu kvintil metodu ilə müqayisədə ev təsərrüfatları gəlirləri arasındakı fərqləri daha dəqiq əks etdirir. Çünki hər gəlir desilindəki ev təsərrüfatlarının miqdarı kvintil metoduna nisbətən iki dəfə az olur və onların hər birinin gəlirlərinin səviyyəsi reallığı daha dolğun əks etdirir. Müqayisə göstərir ki, ölkə üzrə kvintil metodunda I kvintilə aid azgəlirli ev təsərrüfatlarının adambaşına gəlirlərinin səviyyəsi desil metodunda I gəlir desilinə aid edilən azgəlirli ev təsərrüfatlarının adambaşına gəlirlərinin səviyyəsindən təqribən 2,2, V kvintilə daxil yüksək gəlirli ev təsərrüfatlarının adambaşına gəlirlərinin səviyyəsi isə yüksək gəlirli onuncu gəlir desilinə daxil ev təsərrüfatlarının adambaşına gəlirlərinin səviyyəsindən təqribən 1.7 dəfə yüksək olmuşdur. Şəhər yaşayış yerlərində bu fərq müvafiq olaraq 2,9 və 1,4; kənd yaşayış yerlərində isə 1,3 və 2,0 dəfə təşkil etmişdir. İqtisadi rayonlar üzrə də bu fərq 2,1-2,3 və 1,4-1,7 arasında tərəddüd etmişdir. Gətirilmiş faktlar bir daha desil metodunun ev təsərrüfatlarının adambaşına gəlirlərə görə qeyri-bərabərliyi daha dəqiq əks etdirdiyini göstərir. §2.2 Azərbaycanda ev təsərrüfatı maliyyəsinin fəaliyyətini tənzimləyən qanunvericilik bazasının təhlili. Hal-hazırda Azərbaycan Respublikasında ev təsərrüfatı maliyyəsinin tənzimlənməsində birbaşa qanuni baza mövcud deyildir. Lakin buna baxmayaraq birbaşa və dolayısıyla onunla əlaqədar olan bir çox qanunlar və normativ aktlar var ki, onları ev təsərrüfatı maliyyəsinin tənzimlənməsinin qanuni bazası hesab etmək olar. Bunlara Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi, Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi, “Sosial sığorta haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu və göstərilən hüquqi sənədlərə edilən dəyişikliklər barədə normativ aktlar, Azərbaycan Respublikasında müvafiq illər üzrə yaşayış minimumu haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunları, “Azərbaycan Respublikasında əməyin ödənilməsinin minimum məbləğinin artırılması haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu (03 iyun 1992-ci il), “Əmək pensiyaları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu, “Sosial müavinətlər haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu (07 fevral 2006-cı il), “Məşğulluq haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu (07 fevral 2001-ci il), “Dövlət büdcəsindən maliyyələşdirilən sahələrdə çalışan işçilərin Vahid Tarif Cədvəli ilə müəyyən edilmiş aylıq tarif (vəzifə) maaşlarının tənzimlənməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin Qərarı (03 mart 2016-cı il), Beynəlxalq Əmək Təşkilatının “Məşğulluq xidmətinin təşkili haqqında” Konvensiyasına Azərbaycan Respublikasının qoşulması barədə Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinin Qərarı (27 yanvar 1993-cü il), “Azərbaycan Respublikasında əməyin ödənilməsi qaydası haqında” Azərbaycan Respublikasının Nazirlər kabinetinin qərarı və s. Sadalanan qanun və normativ aktların adından da məlum olduğu kimi, onlar hər biri Azərbaycan Respublikası müstəqillik qazandığı dövrdən bu günə kimi əhalinin sosial vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına və tənzimlənməsinə xidmət edir. Bu da öz növbəsində ev təsərrüfatı maliyyəsinin formalaşma mənbələrinə birbaşa təsir göstərir. Belə ki, “Sosial sığorta haqqında” AR Qanununa nəzər salsaq, əksər maddələrin məhz əhalinin sosisal vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasına yönəldiyinin şahidi olarıq. Bu qanuna görə sosial sığorta dövlət tərəfindən tənzimlənən xüsusi bir təminat formasıdır, hansı ki, ayrı-ayrı fərdlərin əmək haqqı və ya gəlir məbləğlərinin itirilmiş hissəsinin kompensasiya edilməsinə və ya ümumiyyətlə, itirilməsinin qarşısının alınmasına istiqamətlənmişdir. Lakin unutmaq olmaz ki, bu zaman sosial sığorta hadisəsi baş verməlidir. Sosial sığorta hadisəsi aşağıdakı hallarda baş verir:
Yuxarıda göstərilən sosial sığorta hadisələri üzrə məcburi dövlət sosial sığortası aparılır. Bundan əlavə isə dövlət sosial sığortası tərəflərin seçdiyi sığorta hadisələri kimi digər könüllü (əlavə) sosial sığorta hadisələri üzrə də aparıla bilər. Sosial sığorta üzrə ödəmələr ev təsərrüfatı maliyyəsinin gəlirlər komponentinin tərkib hissəsi hesab olunduğundan bu ödəmələrin də əhəmiyyətini nəzərdən qaçırmaq olmaz. Yuxarıda sadalanan sosial sığorta hadisələri baş verdikdə, müvafiq sığorta ödəmələri həyata keçirilir:
“Sosial sığorta haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa müvafiq olaraq aşağıdakı sosial sığorta halları üzrə müavinət almaq hüququnun yaranması üçün sığortaolunanın ən azı 6 (altı) ay sosial sığorta stajı olmalıdır və əlavə olaraq müavinətin gündəlik yuxarı həddi həmin dövr üçün qanunla qüvvədə olan yaşa görə əmək pensiyasının baza hissəsinin 25 mislinin cari aydakı iş günlərinin sayına nisbətindən alınan məbləğdən böyük ola bilməz:
Digər qanunlarımızda olduğu kimi sözü gedən qanunda da humanizm meyilləri özünü biruzə verir. Belə ki, sözü gedən qanuna görə digər qanun və müvafiq hüquqi normalar əsasında Dövlət Sosial Müdafiə Fonduna məcburi dövlət sosial sığorta ödəmələri etməkdən azad edilmiş sığortaedənlərdə çalışan muzdlu işçilərə qanunla nəzərdə tutulmuş sosial sığorta hadisəsi baş verərsə (burada yaşa görə əmək pensiyası müstəsnalıq təşkil edir), o zaman həmin sığortaolunanlar da azadolmaları nəzərə almamaq şərti ilə əslində hesablanmalı olan sosial sığorta ödənişini almaq hüququna malikdirlər. Bu qanunda məcburi sosial sığorta haqqlarından da bəhs edilir. Məcburi sosial sığorta haqqları müəyyən bir dövr üçün ev təsərrüfatında xərc kimi çıxış edir və muzdlu işdən gələn gəliri nəzərdə tutulmuş faiz dərəcəsi qədər azaldır. Lakin pensiya yaşına çatmış əhali qrupu üçün bu xərclər artıq gəlirə çevrilir ki bu da ev təsərrüfatı maliyyəsinin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Sosial sığorta haqqında qanuna görə məcburi dövlət sosial sığorta haqqı dedikdə, sosial sığorta hallarının kompensasiya edilməsi və ya baş verə biləcək itkilərin qarşısının alınması üçün sığortaçı təşkilata ödənilən pul vəsaiti başa düşülür. Sığorta haqqı məcburi dövlət sosial sığortası kimi sığortaedən tərəfindən cəmi hesablanmış əmək haqqı fonduna faizlə nisbətdə əsas hissəsi sığortaedənin, digər hissəsi isə sığortaolunanın hesabına olmaqla sığortaedən tərəfindən bəyan edilir və ödənilir. Məcburi dövlət sosial sığorta haqqının dərəcəsi müxtəlif olmaqla ayrı-ayrı şəxslərə nəzərən fərdi qaydada təyin edilmişdir:
Yuxarıda sadalanan məcburi dövlət sosial sığorta haqqı ödənişləri əmək haqqı və gəlirlərin ödənişi ilə eyni gündə lakin növbəti ayın 15-dən gec olmayaraq Dövlət Sosial Müdafiə Fonduna nağdsız qaydada (2017-ci ilin əvvəlindən qüvvəyə minmiş “Nağsız hesablaşmalar barədə” Azərbaycan Respublikasının Qanununa əsasən) ödənilməlidir. Gecikdirilmiş hər gün üçün hesablanmış sığorta haqqının 0,1 faizi nisbətində peniya hesablanılır. Vergi və Əmək Məcəllələri də əhalinin sosial vəziyyətinə, o cümlədən, ev təsərrüfatı gəlirlərinə təsir edən bir çox amilləri – fiziki şəxslərin gəlir, torpaq, əmlak vergilərini, əhalidən digər tutulmaları və yığımları, habelə, məcburi dövlət sığorta haqqını, əmək haqqından digər tutulmaları, mükafatları və s. tənzimlədiyindən bu məcəllələrin də öyrənilməsi və araşdırılması zəruriyyəti meydana çıxır. Ümumilikdə vergi , dövlətin və bələdiyyələrin fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsi üçün vergi ödəyicilərinin sərəncamındakı pul vəsaitlərindən ayırmalar formasında dövlət büdcəsi və yerli büdcələrə, həmçinin digər dövlət fondlarının hesablarına ödənilən məcburi, fərdi və əvəzsiz ödənişləri əhatə edir. Öz növbəsində vergi ilk baxışdan əhali gəlirlərini azaldan amil kimi nəzərə çarpır, lakin vergilər və dövlət büdcəsinə digər ödəmələr əhalinin yaşayış və rifahına yönəldiyindən onu xərc kimi nəzərə almaq düzgün hesab olunmamalıdır. Müasir dövrdə vergilər sadəcə büdcə gəlirlərinin formalaşması vasitəsi deyil, həmçinin o makro və mikro səviyyədə gəlirlərin tənzimlənməsinin iqtisadi vasitəsidir. Vergilər özünün bölüşdürücü, həvəsləndirici və nəzarətedici funksiyaları vasitəsilə vətəndaşların iqtisadi fəaliyyət növlərinin və formalarının genişləndirilməsi, azad sahibkarlıqla xarakterizə olunan bazar iqtisadiyyatının inkişafı və sosial transferlər üçün mənbə kimi çıxış edir. Bu da ölkədə vergi sisteminin, eləcə də, əhalidən toplanan gəlir vergisinin müasir vəziyyətinin öyrənilməsini, iqtisadi reallıqdan çıxaraq onun səmərəli təşkili istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi və əsaslandırılmasını vacib edir. Ev təsərrüfatı gəlirlərinin formalaşması və tənzimlənməsində verginin rolu əhəmiyyətli dərəcədə cəmiyyətdə ona olan münasibətdən asılıdır. Yaxın keçmişdə ölkəmizdə əhalinin gəlir vergisinə münasibəti birmənalı olmamışdır. Sosializm cəmiyyətində ev təsərrüfatı gəlirlərinin xərcləri içərisində vergilərin xüsusi çəkisi o qədər də çox deyildi. Belə ki, kolxozçular üzrə 1-2%, fəhlələr üzrə isə 7-8% təşkil edirdi. 1959-cu ildə belə bir qərar qəbul edildi ki, əhalidən tutulan vergilər tədricən ləğv olunsun. Vergilərin ləğvi prosesi xeyli davam etdi, lakin bu sosializmin bünövrəsinə əsaslı zərbələr vurdu. Bu o deməkdir ki, vergilərsiz heç bir iqtisadi cəmiyyət normal inkişaf edə bilməz. Azərbaycanda fəal vergi siyasəti ölkəmizin siyasi müstəqilliyi bərpa edildikdən sonra həyata keçirilməyə başlanmışdır. Buna qısa vaxt kəsiyində qəbul edilmiş vergi qanunları və bu gün də onların təkmilləşdirilməsi istiqamətində aparılan işlər sübut edir. Belə ki, 1991-ci ilin 9 noyabrında “Hüquqi şəxslərin mənfəətindən və gəlirinin ayrı-ayrı növlərindən vergilər haqqında”, 1991-ci ilin 31 dekabrında “Aksizlər haqqında”, “Əlavə dəyər vergisi haqqında”, 1992-ci ilin 24 iyununda “Fiziki şəxslərdən gəlir vergisi haqqında”, 21 iyulunda “Dövlət vergi xidməti haqqında”, 1993-cü ilin 2 fevralında “Torpaq vergisi haqqında”, 1995-ci ilin 24 martında “Əmlak vergisi haqqında”, “Mədən vergisi haqqında”, “Dövlət rüsumu haqqında” və nəhayət 2000-ci ildə Vergi Məcəlləsi qəbul edilmişdir. 2000-ci ildə qəbul olunan Vergi Məcəlləsi özü də daim təkmilləşməyə, dəyişikliyə məruz qalmış və 2005-ci ildə daha mükəmməl “Vergi Məcəlləsi” işıq üzü görmüşdür. Azərbaycan respublikasında vergi dərəcələri Vergi Məcəlləsi ilə müəyyən olunur. Vergi Məcəlləsi iqtisadi sfera ilə sıx əlaqəli olduğundan çox elastikdir və ildən-ilə ciddi dəyişikliklərlə müşayiət olunur. Bunun əsas səbəbi gəlirlərin və digər vergitutma bazası hesab olunan maliyyə və iqtisadi resursların strukturunun, təyinatının və s-nin dəyişməsi ilə əlaqədardır. Bu da öz növbəsində ev təsərrüfatı maliyyəsinin tərkibinin dəyişməsilə nəticələnir. Məsələn, ən son dəyişikliyə görə muzdlu işlə əlaqədar fiziki şəxsin gəlir vergisi gəlirin 2500 manata qədər olan hissəsindən ölkə üzrə yaşayış minimumu qədər az olan hissəsindən 14% dərəcə ilə tutulmağa başlamışdır. Əvvəlki illərdə isə muzdlu işlə əlaqədar gəlir vergisi Cədvəl 2.3-dəki üsulla hesablanırdı:
Yüklə 435,66 Kb. Dostları ilə paylaş:
|