Azərbaycan respublikasi təhsil nazirliyi naxçivan müƏllimlər nistitutu
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
Türkiyənin Maarif vəkili Hasan Ali Yucəl 19 mart 1940- cı ildə Əli bəyin ölümü münasibətilə «Türk millətinin oyanmasına və mədəniyyətinin irəliləyib yayılmasına bütün ömrünü vermiş olan möhtərəm Hüseynzadənin ölümü ilə uğradığınız qeybi dərin bir təəssürlə duymaqdayam»... demişdir (40, 25-26). Qeyd edilən faktlar sübut edir ki, Əli bəyin həyatında türklərin problemləri ilə yaşamadığı dövr yoxdur. Onun çoxcəhətli, böyük bilgisi, ideyaları və çıxışları ilə göstərdiyi təsir ədəbi-elmi irsindən daha çox olmuşdur.Təhsil illəri ilə bağlı yazdığı «Nümunə məktəbi» adlı məqaləsindəki ( 23, № 184 -187-188-190) bir neçə cümlə-kiçik bir mətn onun şəxsiyyətini, amal və məqsədini bilməyə imkan verir: «Mən türkəm, Qafqazlı bir türkəm. Türk bir müsəlmanam, müsəl- man bir insanam. Demək ki, mən bu dörd sifətlə dünyaya gəldim, bu dörd sifətlə yaşamaq məcburiyyətindəyəm». Mənəvi baxımdan, Əli bəy, doğrudan da, dosdoğru türk, qafqazlı müsəlman və insan kimi yaşadı və türk xalqlarının bütün problemləri, o cümlədən dil problemləri ilə yaşadı. O, ibtidai təhsilini acı-acı xatırlayaraq yazırdı: «Bir uşağın bu surətlə öz ana dili ta ibtidadan ihmal olunub ona zorla əcnəbi dilləri təhsil etdirilsə, nə nəticə hasil olur? Şu nəticə hasil olur ki, o uşaq iki-üç bəylik imkana müqabil bir dildə yazıb oxumaq, bu dildə yazılan kitabları oxuyub anlamaq istərkən heç bir dildə nə yazmağı, nə də oxumağı bilməz! Asanlıqla ögrənə biləcəyi öz ana türkcəsini ihmal edildiyi üçün türkcə bilməz! Çətinliklə ögrəndiyi farisi və ərəbi natamam qaldığı üçün farisi və ərəbi bilməz!» (40, 46). Əli bəy bütöv şəxsiyyət olaraq yarımçıqlığı qəbul etməyib, xüsusilə də dil məsələlərində mükəmməlliyin tərəfdarı, ana dilindən və müsəlmanlıqdan ayrılmayan, türk oğlu türk olub. O, Tiflis klassik gimnaziyasında ona «heç bir xüsusda» lazım olmayan latın və yunan dillərinə sərf etdiyi vaxtın boşa getdiyindən, rus və fransız dillərinə, fizika-
18
riyaziyyat elminə ayrılan saatların yunan və latın dillərinə ayrılan saatlardan az olduğuna təəssüflənmişdir: «Bən anladım ki, bilaxirə bana və içində bulunacağım camaata nə latınca və nə də yunanca lazım olmayacaqdır. Bizə ən lazım olan dillər öz ana dilimiz olan türkcə ilə öz din lisanımız olan ərəbcə lazım olacaqdır. Burasını anladığım üçün məktəbin son siniflərində məktəbcə məcburi tutulan latın və qrekcəyi ihmala başlayıb gizli-gizli türki, ərəbi və farsi oxumağa başladım» (40,47). Bütün bunlardan lazımi səviyyədə fayda qazana bilməyən Ə.Hüseynzadə özünün yazdığı kimi, ümidlərini ali məktəbə bağlamışdır. O, türk bir müsəlman olaraq əvvəlcə ana dili, sonra din dili ilə tərəqqiyə nail olacağını düşünürdü. Ona görə də təhsilini elə bir yerdə davam etdirmək istəyirdi ki, müsəlmancanı (ərəb dilini) yaddan çıxarmayıb, islam tarixini mütaliədən kənarda qalmayıb, tərəqqiyə «qabil» olsun. Əli bəy ona görə Peterburq universitetini seçir ki, orada Şərq şöbəsi var idi. Həkimliyə həvəsi və dilinə, dininə bağlılığı bu seçimi reallaşdırır. Burada tibb şöbəsi olmasa da, «tibbin müqəddiməsi» olan təbiyyat və riyaziyyat şöbəsi mövcud idi. Əsas ixtisasla bərabər, Şərq şöbəsində dinləyici olan Əli bəy bir sıra dərslərdə, o cümlədən ərəb və fars dillərindən xeyli irəli getmişdir. Onun dillərə münasibətində birinci yerdə ana dili dayanır. Bu dildən sonrakı yeri isə ərəb dili tuturdu. Əli bəy özü bir çox Avropa dillərinə bələd olmuş, bu dillərdən tərcümələr etmişdir. Lakin türk xalqları üçün ana dili və din dilinin önəmli olduğunu anlatmışdır. Ana dilinə məhəbbəti, yeniliyə yüksək münasibəti, dilinə bağlılığı onu Instanbula gətirmişdi. Əli bəyin fikri oyanıq tələbələrin «ictimagahı» olan Istanbulda oxumağa can atması onun yüksək ideyaları ilə bağlı idi: «Mədəniyyəti cədidəyi –islamiyyənin ən böyük mərkəzi, türklügün, türk maarifinin ən işıqlı mehraqı, fəqət bununla bərabər, istibdad və mütləqiyyətin də qaranlıq köşəsi olan bu şəhri-əzim təhsilini özümə lazım bildiyim elm cəhətindən mənim üçün bir müddətdən bəri bir Kəbeyi-amal
19
olmuş idi»(269,48). Türk dünyasına məhəbbəti, münasibəti anlatmaq üçün bundan daha yüksək ifadə tapılmaz zənnindəyik. Dosdoğru bir müsəlman olan Əli bəy bir türk şəhərini, yalnız orada təhsil almağı «Kəbeyi-amal» adlandırmaqla türklük eşqilə döyünən ürəyini ifadə etmişdir. O, Istanbul tibbiyyə məktəbinə daxil olmağın maneə səbəblərini Peterburq universitetində hər növ mətbuat orqanına yer verən qiraətxana olduğu halda, Istanbulda tələbələrə qəzet oxumağa qadağa qoyulmasından irəli gələn bir təəssüf və özünəməxsus yumşaq kinayə ilə göstərmişdir : «Hal və keyfiyyət bu mərkəzdə ikən artıq bənim kibi əcnəbi bir məmləkətdən gələn diri və mücəssəm bir qəzetəyi məktəbə düxul üçün yol verilə bilirmiydi?!» Əli bəy diqqəti mühüm bir məsələyə yönəldir; Istanbul məktəblərində elmlərin yalnız müsəlmanca (ərəb dilində) ifadəsinə imkan və icazə verilirdi. O isə bütün bunları türk dilində öyrənmişdir. Baxmayaraq ki, Əli bəyin ərəb dilinə münasibəti müsbət idi (bu, onun Islam dininə bağlılığından irəli gəlirdi), onun nəzərində bu dil türk dilindən yüksəyə qalxmamalı idi. Əli bəy «icma və tərh» yerinə «toplamaq, çıxmaq», «kəsri-adi», «kəsri-aşari» yerinə «sadə parça, ondan parça», «müadilə» yerinə, «bərabərləşdirmə», «müsəlləs», ya «mürəbbe» yerinə «üç gusəli, dörd guşəli», «xətti mimass» yerinə, «dəyən, toxunan cizgi», «səyyarə, kövkəbi-sabit» yerinə, «gəzən ulduz, duran ulduz», «Müştərinin peykləri, Zühəlin halqaları» yerinə, «Yupiterin yoldaşları, Saturnun yüzükləri» və hikməti təbiiyyədə «qüvveyi-cazibə» yerinə, «çəkən güc», «inikas və inkisari-ziya» yerinə, «işığın donması, qayıtması», «işığın sınması, ya qırılması» və ilaxr, ilaxr deməklə imtahan vermək olmaz» deyənlərdən narazı qalmışdır. Bu mətndə ikinci tərəfdə duran bütün ifadələr Əli bəyin danışdığı dildəndir, ana dilindəndir. Onun nitqinə ərəb- fars tərkiblərinin daxil olması düşdüyü mühitlə bağlıdır və Istanbulda qazandığı Osmanlı dili elementlərini sonralar
20 Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|