Azərbaycan ssr elmlər akademiyasi tariX İnstitutu şAHİn fəRZƏLİyev
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
77 Aralarında baş verən döyüş nəticəsində Eybə Sultan cəmi 6 ay hakimiyyətdə olan Əhməd şahı [65, 19] 42 devirməyə müvəffəq oldu [65, 17]. Ancaq Sultan Muradın şahlığı ilə də kifayətlənməyən Eybə Sultan onunla vuruşaraq qalib gəlmiş və Uzun Həsənin başqa nəvəsi Əlvənd bəyi (Yusif bəyin oğlu) Təbriz taxtına əyləşdirmişdir [65, 17]. Həsən bəy Rumlu göstərir ki, qardaşı Məhəmmədi Mirzənin ona müxalif olduğunu görən Əlvənd bəy qardaşını dəf etmək üçün Eybə Sultanla birlikdə Reyə tərəf yollandı [65. 21]. Döyüşdə Eybə Sultan həlak olmuş, Əlvənd bəy Diyarbəkrə qaçmışdı [65, 21]. Beləliklə də, Əlvənd Diyarbəkrdə, Məhəmmədi Mirzə isə Azərbaycanda taxta əyləşdilər. Həsən bəy Rumluya görə Əlvənd tezliklə Təbrizə hücum etdi. Qardaşının gəldiyini eşidən Məhəmmədi Mirzənin şəhəri tərk edib qaçmasından sonra Təbriz yenidən Əlvəndin ixtiyarına keçdi [65, 21]. Lakin Əlvəndin daha bir rəqibi olduğu zahirə çıxdı. O 905 (1499-1500)-ci ildə Məhəmmədi Mirzəni öldürüb, Təbrizə hücum edən Sultan Murad idi [65, 24]. Həsən bəy Rumlunun məlumatına görə, Sultan Muradla Əlvənd arasında sülh müqaviləsi bağlandı. İkitərəfli razılığa əsasən Qızılüzən çayı sərhəd kimi qəbul edilməklə Azərbaycan, Aran və Diyarbəkr Əlvəndin, İraq (hər ikisi), Fars və Kirman Sultan Muradın oldu [65, 25; 81, 240b]. Həqiqətdə isə yalnız əcəm İraqının bir hissəsi Sultan Muradın əlində idi. Yəzd, Kirman və Diyarbəkri bayanduri sülaləsinin başqa üzvləri idarə edirdilər. Fars və ərəb İraqı isə pornak tayfasından olan hakimlərin əlində idi ki, onlar işləri Sultan Muradın adından icra etsələr də, əslində, müstəqil idilər [36, 225]. XV əsrin sonlarında Şirvan və Şəki feodal dövlətləri öz müstəqilliklərini saxlamaqda idilər 43 . Ağqoyunlular arasında baş verən hərc-mərcliyi görən Fərrux Yasar həmişə Şirvanı tutmağa cəhd etmiş və səfəvi sülaləsinin gənc üzvlərini ələ keçirmək və beləliklə də, gələcəkdə Şirvana qarşı ola biləcək təhlükənin qabağını irəlicədən almaq məqsədi ilə Karkiya Mirzə Əliyə böyük məbləğdə pul yollamış, İsmayılı Şirvana gətirdib məhv etmək istəmişdi [65, 28-29]. Lakin məqsədinə nail olmayan Fərrux Yasarın özü 906 (1500)-cı ildə İsmayıl Səfəvi ilə baş verən döyüşdə öldürülmüş [65, 45; 36, 231] və beləliklə də, Şirvan dövləti qızılbaşların təsiri altına keçmişdi. 907 (1501)-ci ildə Naxçıvanda Əlvəndlə vuruşan İsmayıl qələbədən sonra ―alişan padşahların xilafət mərkəzi‖ olan Təbrizdə taxta çıxmış [65, 60, 61; 52, 90- 91] və beləliklə də, Azərbaycan Səfəvi dövləti yaranmışdı 44 42 Əhməd şahın hakimiyyət müddətini Budaq Qəzvini səhvən bir il göstərmişdir. (Bax: 61, 274b). 43 B.N. Zaxoder Azərbaycandan danışarkən Şəki dövlətinin adını çəkməmişdir (Bax: 29, 558). Halbuki 1551-ci ilə qədər Şəki də müstəqil dövlət olmuş və Şəki xanları tərəfindən idarə edilmişdir. 44 Səfəvi dövlətinin yaranmasında Azərbaycan tayfalarının deyil, Kiçik Asiya və Suriya köçərilərinin həlledici rol oynadığını sübut etməyə çalışan İ.P. Petrovun fikri əsassızdır. (Bax: 33, 79). Məlumdur ki, 78 Həsən bəy Rumlu göstərir ki, 908 (1502/03)-ci ildə Əlvəndlə qızılbaşlar arasında olan ikinci döyüş də səfəvilərin qələbəsi ilə nəticələndi. Əlvənd Azərbaycanı tərk edərək Bağdada, oradan da Diyarbəkrə getdi [65, 63, 64, 67...]. Tezliklə Sultan Murada da qalib gələn şah İsmayıl [65, 68-69; 52, 93] Azərbaycan və Şirvan uğrunda ölüm-dirim mübarizəsinə girmiş rəqiblərindən yaxa qurtarmış oldu. Bu müvəffəqiyyətlərdən az sonra fars və əcəm İraqı da səfəvilərin əlinə keçdi [65, 73]. ―Əhsənüt-təvarix‖in verdiyi məlumatdan aydındır ki, bir-birinin ardınca yeni-yeni ölkə, şəhər, qala fəth edən Şah İsmayılın istilaçılığı getdikcə artmaqda idi: 909 (1503/04) - 914 (1508/09)-cü illər arasında qonşu ölkələrin Firuzkuh (65, 75), Gülxəndan [65, 75; 76], Osta [65, 78] Ərk [65, 80] qalaları, Yəzd [65, 83-84], Təbəs [65, 85] şəhərləri, bütün Diyarbəkr [65, 94, 96, 105, 106], ərəb İraqı [65, 103] Kürdüstanın bəzi vilayətləri [65, 92-93], o cümlədən Hüveyzə [65, 104], Dizful [65,m104], Şüştər [65, 104], Larkuçek [65, 104] və Xürrəmabad [65, 104] qızılbaş qoşunları tərəfindən tutuldu. Dini şüar altında istilaçı siyasət yeridən I Şah İsmayıl haqqında K. Marks yazmışdır: ―Səfəvi sülaləsinin əsasını qoyan... Şah İsmayıl... hökmranlığının 14 ili müddətində 14 vilayət ələ keçirdi‖ 45 Göstərmək lazımdır ki, bu vaxt ərzində Şirvan dövləti qızılbaşların təsiri altına düşmüşdüsə də, oranı Fərrux Yasarın oğlu İbrahim (Şeyxşah) müstəqil idarə etməkdə idi. Onun sərbəstliyi ilə razılaşmayan I Şah İsmayıl 915 (1509)-ci ildə ikinci dəfə Şirvana hücum edərək qələbə ilə Təbrizə qayıtmışdı [65, 108-109; 81, 247a]. I Şah İsmayılın bütün bu siyasi müvəffəqiyyətləri vaxtı Xorasan hökmdarı Sultan Hüseyn Bayqara vəfat etmiş, hakimiyyət üstündə onun oğlanları arasında mübarizə başlanmışdı [65, 89-90]. Bundan istifadə edən Mavərənnəhr hakimi Məhəmməd xan Şeybani (Şeybək xan) Xorasana hücum edərək Bəlx şəhərini tutmuş [65, 92], 913 (1507/08)-cü ildə bütün Xorasan özbək qoşunu tərəfindən fəth edilmişdi [65, 97-99]. Şeybək xan bu müvəffəqiyyətindən qürurlanıb qızılbaşların hakimiyyəti altında olan Kirmana hücum etdi. Həsən bəy Rumlu bildirir ki, o hətta Şah İsmayıla təhqiramiz bir məktub da göndərmişdi [65, 109-110] Qeyd etmək lazımdır ki, özbəklərin Xorasanı tutmalarından sonra I Şah İsmayıl Şeybək xanla müharibə etmək haqqında düşünür, lakin müxtəlif hadisələr üzündən bu iş baş tutmurdu [65, 111]. Artıq 916 (1510)-cı ildə I Şah İsmayılın hökmü altında bu ölkələr vardı: Azərbaycan, Şirvan, Diyarbəkr, əcəm İraqı, Fars, Kirman, Şeybək xan isə Xorasan, Bədəxşan və Mavərənnəhrin hökmdarı olmuşdu [65, 111]. səfəviyyə ordeni nümayəndələrinin daimi məskəni Ərdəbil olmuşdur və onların tərəfdarlarının çoxu da məhz Azərbaycan qızılbaş tayfalarının nümayəndələri idilər. 45 Архив К. Маркса и Ф. Энгельса, т. VII, 1938, səh. 206. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|