Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
111 
 
  M e t i t o  r. Skiflə rin əra zisində çay adı  (Skila k  Karianidski. Asiya,  79). 
Türkcə  mətə - ―gil‖ və sor – ―kiçik göl‖, ―bataqlıq gölməçə‖ sözlərindən ibarətdir. 
 
A r p  a  z o s.  Skiflə rin  yaşadığı əra zidə,  indiki Türkiyədə Arpaçayın adı 
(Ksenefont, V, 12). Arpaçayın mənbələrində qeyd olunmuş ən qədim adıd ır. (er. əv. 
V əsr) ―Arpaç‖ (yunan dilində ―ç‖  səsinin olmad ığına görə  ― z‖ səsi ilə verilmişdir) 
və yunan dilində  ―os‖ adlıq ha l ş əkilçisindən ibarətdir. Arpa z  (Arpac) ko mponenti 
isə ―Arpaçay‖ adının qısaldılmış formasıd ır. Antik  mü ə llif üçün yad dildə olan bu 
ad  yəni,  ―Arpaçay‖  sözü  ―Arpaç‖  kimi  qeyd  edilmişdir  (Arpaçayın  mənbəyi 
Türkiyə ərazisində 2006 m yüksəklikdə olan Arpa gölündən başlanır. Gö lün adı isə 
ətrafında bitən yabanı arpa bitkisi ilə bağlıdır). 
 
 
 
 
A k s i a k. Skif torpağında çay adı (Ptolemey, III, 10, 7). Türkcə ak – ―ağ‖ 
və suak  – ―aydın‖ (başqırd dilində suak – ―aydın‖ de məkd ir) sözlə rindəndir.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
S  i 
l  i s. Skif dilində  Ya ksart çayının ad ı  (Pliniy,  VI, 49).  Türkcə  sil – ―tə miz‖  (100, 
500)  sözündən  və  yunanca  ―is‖  şəkilçisindəndir.  Sır  –  Dərya  çay ının  b irinci 
ko mponenti olan ―Sır‖ sözündə qalmışdır.  Qədim türkcə siliq ―təmiz‖ sözü Bizans 
mənbələ rində Ziliqd kimi çəkilən hun çarın ın (521-c i il) adında da ə ksini tap mışdır 
ki,  bu  da  ―təmiz  it‖  mənasındadır.  (Qədim  türklərdə  körpə  oğlan  uşağını 
bədnəzərdən qorumaq üçün ona ―pis‖ s əslənən ad verirdilə r. Türk sultanı  Bayazit, 
yəni ―ağ it‖ və monqolla rda No xay ― it‖ adla rı ilə müqayisə olunur).     
 
K  e  r  a  v  n.  Qafqazın  cənub  –  şərqində,  skif  dilində  dağ  adı.  Türkcə 
―Qaranay‖  oroniminin  qədim  yunanca  yazılışıdır.  Dərbənd  rayonunda  Qaranay 
dağının adıdır (859 –cu ildə ərəblər tərəfindən Şəmkirə köçürülmüş  Xəzər ailələri 
həmin adı gətirmiş və nəticədə Qaranuy toponimi yaran mışdır).  
 
Skiflərdə türkmənşəli şə xs adları və a z  miqdarda skif toponimlə ri göstərir 
ki, Manna və Midiya ə razisində işku zaylar da türkd illi idi.  
 
 
 
Çar  Kiaksar dövründə Midiyaya gələn skiflərin başçısını Herodot Maduis 
(Madu adından və yunan dilində ―is‖ ad lıq  hal şəkilçisindən) kimi qeyd edir. V əsr 
erməni ta rixç isi Moisey Xorenasinin əsərində Mades kimid ir. Türk d illərində  m-b  
əvəzlən məsinə əsasən demək olar  ki, Madu və Batu (məsələn,  Çingiz  xan ın nəvəsi 
Batu)  eyni  addır.  Başqa  sözlə,  er.əv.  III  əsrdə  hun  xaqanı  Made  (Mete  kimi  də 
yazılır), skiflərdə Madu və monqollarda  Batu eyni mənalı ad lardır. Türk dillərində 
bat,  badu  –  ―qüvvətli‖,  ―bahadır‖  de məkd ir.  Ona  görə  də  V.  İ.  Abayevin  Madu 
şəxs adını h ind dilində madhu, osetin dilində mudu –  ―bal‖ sözü sayması (39, 291) 
fikrini  biz  qəbul  et mirik.  (Fransız  a rxeo loqu  R.  Girşman  Cənubi  Azərbaycan 
ərazisində  aşkarlan mış  məşhur  Ziv iyə  xəzinəsini  er.əv.  624-cü  ildə  ölmüş 
Madunun qəbrinə aid  et mişdir.  Bunu  xə zinədəki skif tip li əşyalar da təsdiq edir). 
 
Skiflərin  türkmənşəli  olduğunu  göstərən  ən  tutarlı  sübut  skif  o x 
ucluqların ın  və  ―skif  heyvan  stili‖ni  əks  etdirən  əşyaların  arxeolo ji  qazıntılar 
nəticəsində  Altayda  və  Cənub  –  Qərbi  Sibirdə  er.əv.  I  min illiyin  əvvəlindən  VII 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
112 
əsrədək  Karasuk  və  Taqar  mədəniyyətlərində  aşkar  olun masıdır.  Arxeolo ji 
tədqiqatlar əsasında yazılmış Sibir tarixindən b ir fa ktı o xucula ra çatdırırıq. ― Qara  
dəniz sahillə rində yaşamış skiflə rdə bu  mədəniyyət (söhbət tarixşünaslıqda skiflər 
üçün səciyyəvi mədəniyyətdən gedir – Q. Q.) ən ço x ifadəsini tap mışdı. Lakin  Ural 
ətrafında  və  Qazaxıstanda,  Qərb i  və  Cənubi  Sibirdə,  Bay kal  ətrafında  və 
Monqolustanda  və  nəhayət,  Mancuriyada  Qara  dəniz  sahillərindəki  skiflə rin 
istifadəsində olmuş əşyalara son dərəcədə oxşayan əşyalara rast gəlinir‖  (38,  217, 
I). Aydındır ki, göstərilən reg ionlarda İran mənşəli əhali yaşamırdı. 
 
İndi  b iz  M idiyada  işkuzay lar  haqqında  söhbətimizi  davam  etdirək.
 
Herodat  yazır  ki,  Midiyanın   qüdrətli  çarı  Kiaksar  (er.  əv.  625  -  585) 
skiflərin  başçılarını  qonaq  çağırmış    və  sonra  da  oradaca  hamısını  öldürt müşdür. 
Onun  yazdığına  görə,  bu  hadisədən  sonra  skiflər  geriyə  -  Qara  dənizin  şimal 
çöllərinə  qayıtmışlar  (Herodot,  IV,  I).  Bir  sıra  tədqiqatçılar  bu  məlu matın 
doöruluğuna  şübhə  etmirlər.  Lakin  bilmək  olmu r,  başçıları  ö ldürülənlər  konkret 
olaraq  kimlə rdir,  işkuzlar,  yo xsa  sakla r?  A xı  He rodot  h ət  iki  etnosu  ―skif‖  
adlandırır?  Ehtimal  ki,  bu  məlu matda  işku zlar  nəzərdə  tutulur.  Bu   ehtimalı 
qüvvətləndirən bir neçə  mü lahizə vardır.  Birincisi, Cənubi Azərbaycan ərazisində 
kimmer  (kə mə r), sak (şaka) etnonimlə rin i ə ks etdirən ço xlu toponimlər indiyədək 
mövcud  olduğu  halda,  işkuz,  yaxud  aşquz  etnonimin i  əks  etdirən  heç  bir  yer  adı 
yoxdur;  ikincisi,  b ir  sıra  antik  müəlliflər  midiyalıların  Qara  dənizin  şimal 
çöllərində  və  Şimali  Qafqazda  yaşayan  sarmatlarla  qohum  olması  haqqında 
yazmışlar.  Gü man  etmək  o lar  ki,  işkuzların  müəyyən  hissəsi  mid iyalıların  bir 
hissəsi  ilə  (ya  zorla,  ya  xoşluqla)  şima la  çə kilmişlər.  Bunu  Şimali  Qa fqazda   və 
Dağıstanda maq  və muq  etnonimlərini əks etdirən  ço xlu toponimlər aydın göstərir. 
Üçüncüsü,  Herodot  yazır  ki,  şimala  qayıdan  skiflərin  arvadları  onları  pis 
qarşılamışdı  (Herodot,  IV,  I).  Buradan  aydın  olur  ki,  kimmerlərdən  və  saklardan 
fərqli  olaraq  işkuzlar  M idiyaya  ailə ləri  ilə  gəlmə mişdilər,  başqa  sözlə,  onların 
Midiyaya gəlişi hərbi səfər id i, köç deyildi, çünki arvad – uşaqları şimalda qa lmışdı. 
Gü man  etmək  olar  ki,  işkuzların  heç  də  hamısı  şimala  keçməmiş  və  müəyyən 
hissəsi  Arazdan  şima lda  –  indiki  Şimali  A zərbaycan  ərazisində  məskunlaş mış  və 
sonra ―Kitabi Dədə Qorqud‖da ―İç oğuz‖ adında əksini tapmışdır.  
 
 
İşkuzların  və  sakların  hərbi  kö məy i  ilə  Kiaksar  əsrlər  boyu  Manna  və 
Midiya  əra zisini  qarət  edən  yırt ıcı  Asur  və  Ura rtu  çarlıq larını  məhv  et mişdi. 
Skiflərin  (yu xarıda  deyildiy i  kimi,  ―skif‖  ad ı  a lt ında  konkret  ola raq  kimlə rin 
nəzərdə  tutulduğu  aydın  deyil,  işku zla r  da  ola  bilər,  saklar  da)  başçılarını 
xaincəsinə  öldürməsi  ilə,  o,  türkmənşəli  böyük  etnosların  bir  –  birinə  qarşı 
düşmənçiliyinin  özü lünü  qoydu  (çox  sonralar,  məsələn,  Tey murlənglə  İld ırım 
Bəyazid,  Tey murlənglə  To xta mış,  Şah  İsmayılla  Sultan  Sə lim  və  Şeybaninin 
arasındakı  qanlı  düşmənçilikləri  xatırlamaq  olar.  Orta  əsrlərdə  qüdrətli  türk 
fatehlərin in  arasındakı  va xtaşırı  qanlı  toqquşmala rı  Avropa  v ə  Ön  Asiya 
xalq larının  tarixi  talelərində  mühüm  rol  oynamışdır;  təsadüfi  deyil  ki,  Tey murun 

---