downloaded from KitabYurdu.az
115
S a k l a r d a ş ə x s a d l a r ı. Paruyr (er.əv. VII əsr). V əsr erməni
tarixçisi Moisey Xorenskin in əsərində ermən icə ―skaordi‖, yəni “sak oğlu”
adlandırılır və ermən i çarı kimi qeyd edilir (23). Türkcə bar – ―var‖, ―ö züdür‖ və
ur – ―varis‖, ―övlad‖ sözlərindən (addakı “y” səsi qədim ermən i dilində əlavə
olmaq etibarilə türkcə “ur” sözünün ermənicə ―uyr” kimi tələ füzündən və
yazılışından irəli gəlir) ibarətdir.
Paruyrun etnik mənsubiyyətcə sak olmasını təsdiq edən başqa fakt da var.
Moisey Xorenasi yazır ki, Paruyr Mid iya çarı Kiaksarın Asuriyanın paytaxtı
Nineva şəhərinin tutmasında iştirak etmişdir. Deməli, Paruyr Kiaksarın müttəfiqi
idi. Başqa mənbələrdən məlu mdur ki, Ninevanın er. əv. 612-ci ildə tutulmasında
Kia ksara ermən ilər yo x (o va xt hələ ―e rməni‖ adı yo x idi), məh z skiflər kö mək
etmişlər. (Mid iyalıların və sakların zərbəsinə davam gətirməyən Asur çarı Sinşar –
İşkun özünü hərəmxanası və xəzinəsi ilə b irlikdə yandırmışdı). Əslində ―skiflər‖
dedikdə sakla r nəzərdə tutulmalıdır, çünki Moisey Xo renski Paruyru “sak oğlu”
adlandırır. (Acınacaqlısı budur ki, bütün bu tarixi hadis ələr A zərbaycan tarixində
öz əksini tap mamışdır).
S k u n h a (e r. əv. 521-c i il). Farsların hakimiyyətinə qarşı üsyan
qaldırmış Orta Asiya sakların ın başçısının adı. Eskunay adının q ədim fars dilinə
uyğunlaşdırılmış (başda “e” səsinin düşməsi və ortada “h” səsinin əlavəsi ilə)
formasıdır. ―Eskun‖ sözü və “ay” şəkilçisindən ibarətdir. Türkcə es – ―ağıl‖, ―zəka‖
və bir sıra qədim türk şə xs adları üçün s əciyyəvi qun, k un – ―knyaz‖ sözlərinə
ayrılır.
S i
r a k. (er.əv. 513-cü il) . II əsrin antik müəllifi Poliyen yazır ki, (Poliyen, hərbi
fəndlər, XII, 12) İran şahı I Da ra Orta Asiyada yaşayan sakların ü zərinə g izli hərbi
səfərə hazırlaşdıqda Sirak adlı b ir sak ö zünü q əsdən xəncərlə bir neçə yerdən
yaralamış, İran ordusunun düşərgəsinə gələrək guya saklardan incid iyini söyləmiş
və farslara qulluq et məyə, fa rsların saklar üzə rinə gedən yola bə lədçilik et məyə
hazır olduğunu demişdir. Farslar ona inan mış, Sirak is ə fars ordusunu qəsdən
susuz səhraya aparmışdır. Sira kın onları a ldatdığın ı başa düşmüş farslar onu əzabla
öldürmüşlər. Beləliklə, ö zünü qurban verməklə Sirak sakların farslarla müharibəyə
hazırlaş mağına vaxt qazandırmışdır. Gü man ki, Sirakın adı türkmənşəli çirak –
―ağıllı‖ (160, III, 2, 2123) sözü ilə bağlıdır.
T a n a y. Ön
Asiyada bir sak çarının adı (Po mpey Troq, I, I, 4). Türk dillərindəki tan (q) –
―valehedici‖, ―möcü zəli‖, ―heyrətli‖ (100, 532) sözündən və ―ay‖ şəkilçindəndir.
Bə lkə də bu ad qədim türk dillə rindəki tonq – ―dan yeri‖, ―sübh çağı‖ (uşağın
dünyaya gəlməsin in sübh olması, yaxud uşağın dan söküləndə doğulması; məsələn,
qazaxlarda, başqırdlarda Tantuar ş əxs adı ―dan vaxtı doğuldu‖ mənasındadır)
sözündəndir. İbn əl Əsir IX əsrdə (1029 –cü ildə) Orta Asiyadan Azərbaycana
gəlmiş oğuzların başçılarından birinin Tana adlandığın ı ya zır. ( Oxucu qırğı z
yazıçısı Çingiz Aytmatovun ―Əlvida, Gü lsarı‖ əsərin in qəhrəmanının Tanabay
adlandığını xatırlayar).
İ ş p a k a y.
downloaded from KitabYurdu.az
116
Mannada sak çarının adı (101, № 65). Türkcə eş, iş – ―dost‖, ―həmdəm‖ (160, I, 2,
1545) və bok a – ―pəhləvan‖, ―qüvvətli‖, ―qolu zorlu‖, ―bahadır‖, ―döyüşkən‖ (100)
sözlərindəndir.
T o m i r i s. (er. əv. 530-cu il)
Orta Asiyada sakla rda (bəzi mənbələrdə sakla rın bir qolu olmuş massagetlərdə)
qadın xaqanın adı (Herodot, I, 205). İran şahı Kirlə döyüşdə qalib gəlmiş, başını
kəsdirərə k qanla doldurulmuş tuluğa salmışdır (M ə lu mdur ki, tu luq və dağar
düzəldilməsi türk tayfaları üçün səciyyəvidir). To mir (To mar sözünün yunanca
təhrifi) adından və qədim yunan dilində şə xs adlarına ə lavə olun muş – “is” adlıq
hal şəkilçisindən ibarətdir (Bunu er.əv. II əsr müəllifi Poliyenin bu adı Tamir kimi
yazması da göstərir). Ad türkcə tomar – ―qızıl boyunbağı‖, ―hamay ıl‖, ―boyundan
asılan tilsim‖ sözündəndir. To moris etnik mənsubiyyətcə türkdür, sak qızıdır, lakin
bilavasitə Azə rbaycanla bağlı deyil, ona görə ki, onun başçılıq etdiy i saklar (ya xud
sakların bir hissəsinin adı olan massagetlər) Orta Asiyada yaşayırdı.
S p a r q a p i t. (er. əv. 530 –cu il, To mirisin oğlunun
adı) . Esbiro kbit ad ının yunanca yazılışına görə təhrifidir. Türkcə es – ―ağıl‖,
―zəka‖, ―dərrakə‖, birok – ―yeganə‖, ―bir‖, və bit – ―boy at‖, ―böyü‖ sözlərindəndir.
K a r t a z e s (e r. əv. IV əsr). Makedoniyalı İskəndərə
Orta Asiyada müqavimət göstərmiş sak çarının adı (Kursiy Ruf, VII, 7, I). Türkcə
kartaş (qardaş) sözündəndir. Yunan dilində “ş” səsi olmadığ ına görə antik müəllif
bu səsi “z” səsi ilə vermişdir. Adın sonundakı “es” isə yunan dilində əlavə
olunmuş adlıq hal şəkilçisidir.
E s l a k. Er. əv. ermənilərə başçılıq et miş sak
çarlarından – ―sak oğlu‖lardan birinin adı (23). Tü rkcə es - ―ağıl‖, ―zəka‖,
―dərrakə‖,yada monqolca işi – ―müdrik‖ (bax: И. Л. Жуковская. Заметки о
монгольслой антропоним. «Ономастика Востока». М., 1980, с. 13) və lak
şəkilçisindən ibarətdir. Rəşiddədinin ―Oğuznamə‖ sində oğuz xanların ın şəcərə
cədvəlində çəkilən Esli – xanın (azə rbaycanlılarda indi də Əsli qadın adı vard ır) adı
ilə müqayisə olunur.
A m o r q. (Er. əvvəl VI əsr) . Orta Asiyada sak
çarlarından birinin ad ı. Ehtimal ki, türkcə amır – ―sülh‖, ―əmin – aman lıq‖,
―sakitlik, ―razılıq‖ (166, I, 59) və uk – ―varis‖, ―oğul‖ sözlərindəndir. Bu çar
haqqında məlu mat verən Ktesiy (er. əv. V əsr) yazır ki, İran şahı Kir müharibədə
sak çarı A morqu əsir tutdurmuşdu. Lakin A morqun arvadı Sparetra (bu qadın ın adı
qədim türkcə işi – ―a li mənsəbli qadın‖, börü – ―canavar‖, ―qurd‖ və “tərə”-
―doğulmuş‖,―törınmiş‖ sözlərindən ibarət olmaqla ―Qurddan törənmiş xanım‖
mənasındadır) qadınlardan hərbi dəstə təşkil edərək Kirin üstünə getmiş, onu
məğ lub edərək ərini əsirlikdən xilas etmişdir (― Kitabi Dədə Qorqud‖da Dirs ə xan ın
arvadının 40 qızla ata minib ovdan qayıtmayan oğlunun ardınca getməsi səhnəsini
xatırladır).
Sakların
türkmənşəli
olduqlarını
mü xtəlif türk xalqların ın tərkib ində sak (saka, şaka) etnonimini daşıyan tayfaların
mövcud olması da göstərir: hələ 600 – 603- cü illərdə Altayda tuvalarda bir tayfa
Səkyə (“y” səsi danışıqda əlavə olun madır, 35, 51, 71), ha zırda qaza xlarda Şaqa,
Dostları ilə paylaş: |