Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
121 
(yəni  ermənilərdən)  ли  проис ходит,  или  о т  аборигенов,  бывших  в  стране  бо 
него,  о  чем  повествуют  древние  сказания‖  (23,  I,  21).  Bu  məlu mat  “ölkədə 
ermənilərə  qədər  aborigenlər”  ifadəsi  yu xarıdakı  fikrimizi  aydınlaşdırır.  Erməni 
tarixçisi  Mo isey  Xorenasi  Ermən istanda  çarlıq  etmiş  çarların  adlarını  qədim 
ermənicə  be lə  verir:    Pa ruyr  (müəllif  yazır  ki,  o,  Skaordinin   oğludur  v ə 
Ermənistanda hakimiyyətə Midiya ça rı Arbak tərəfindən təyin edilmişdir), Hraçeay, 
Parauas, Paçuiyc, Kornak, Panos, Haykak II, Ervand, Tiqran (23, I, 21) və b.Qədim 
erməni  dilinin  xüsusiyyətlərinə  görə  təhrifə  məru z  qaldıq larından  Paruyr,  Kornak 
və  Parauas  adlarından  başqa  qalanların ın  əsl  formala rın ı  bərpa  et mək  və 
aydınlaşdırmaq  çətindir.  Paruyr  şəxs  adı  haqqında  yuxarıda  demişik.  Korna k  adı 
türkcə  kur  –  ―möhkəm‖,  ―cəsur‖,  ―səbatlı‖  (ər)  (166,  II,  106)  və  ınak  –  ―dost‖ 
sözündən  ibarətdir.  Parauas  şəxs  adı  bizcə  Barayaş,  yaxud  Borayaş  kimi  bərpa 
edilə  bilər və gü man ki, börü –  ―canavar‖, ―qurd‖ və eş –  ―dost‖ sözlərindən ibarət 
olmaqla  Midiyada  Buriaş  şəxs  adı  ilə  eynidir.  Göstərilən  adların  türkmənşəli 
olması  N.Y.Marrın  belə  bir  fikri  ilə  təsdiqlənir  ki,  Ermən istanın  bir  bölgəsində 
saklar məskunlaşmışdıla r (132, V, 195). Erməni tarixç isi Q. Kapanasyan açıq yazır 
ki,  Hayasa  ölkəsinin  cənubunda  və  cənub  şərqində  hərəkatın  başında  saklar 
dururdular (III, 150).  
 
 
 
 
 
 
 
Sakların  digər  hissəsi  Şimali  Azərbaycan  ərazisində  yaşayırdı.  İndiki 
coğrafi  koordinatlarla  göstərilsə,  burada  saklar  Şəki,  Şakaşen,  Sisakan  və  Arsak 
bölgələrində  məskun  id ilər.  Oxucu  diqqət  yetirsə  görər  ki,  bu  toponimlərin 
dördündə də Sak, Şak etnonimi əks olun muşdur.  
 
 
 
 
1.  Ş  ə  k  i.  Burada  hələ  II  əsr  müəllifi  Ptolemey  Osika  adlı  şəhər  qeyd 
etmişdir  (V,  XI,  4).  Tədqiqatçılar  bu  adı  Şəki  adının  təhrifi  hesab  edirlər.  Daha 
sonra  III  əsrə  a id  parfiya  dilindəki  mənbədə  bu  bölgədə  Sukn  (103),  ― VII  əsr 
Erməni coğrafiyası‖nda Sekan (19),  VI  əsrə  mənsub mənbədə Şəki,  IX-X əsr ərəb 
coğrafiyaçılarının  əsərlərində  Şəkkan  toponimləri  çəkilir  ki,  bütün  bunlar  indiki 
Şəki adın ın təhrif fo rmalarıdır.  
 
 
 
 
 
 
2.  S  a  k  a   s  e  n  a .  I  əsr  müəllifi  Strabon  Kürdən  cənubdakı  ə ra zidə  
Sakasena  əyalətinin  adın ı  çəkir.  Alban  tarixç isi  Musa  Kalan katlının  əsərindən 
aydın  olur  ki,  həmin  Sakasena  indiki  Gəncə  bölgəsidir,  çünki  o,  Gəncə  şəhərinin 
Şakaşendə  yerləşdiyini  yazır  (22,  II  kitab,  23-cü  fəsil).  Onu  da  deyək  ki,  bu 
əyalətin sakları ―sakesin‖ adı ilə er. əv. IV əsrdən məlu mdur. II əsr müəllifi  Flav iy 
Arrian  yazır  ki,  sakesinlər  və  albanlar  İran  ordusunun  tərkibində  sağ  cinahda 
İskəndərə qarşı döyüşlərdə iştirak edirdilər  (Arrian, III, 84).  Oxucu yəqin hiss etdi 
ki,  Strabon  ―Sakasen‖  adında  iki  toponim  qeyd  edir:  biri  Atropatenanın,  dig əri 
Albaniyanın  ərazisində.  Qeyd  edilməlidir  ki,  mənbələrdə  üçüncü  Sakasena  indiki 
Türkiyənin  şərqində  çəkilir  (191,  177).  Bu  faktın  aşağıdakı  qiy mətli  cəhəti  var. 
Azərbaycan  tarixşünaslığında  deyilir  ki,  Sa kasena  ―Saka‖  etnonimind ən  və  yer 
mənasında İran mənşəli “şayana” sözündən (bu fikri  keçən əsrin a xırla rında alman 
şərqşünası Hubşman ortaya atmış, sonra İ.M.Dyakonov mənimsəmiş, tarixçilərimiz 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
122 
də  tapıntı  kimi  əsərlərinə  salmışlar)  yaran mışdır,  başqa  sözlə  guya  toponimin 
sonluğu  ―şauana‖nın  fonetik  ş əkli  o lan  ―şen”dən  ibarətdir  (102,  251).  Erməni 
tarixçiləri  bundan  bərk  yapışır  və  “şen”  sözünü  ermənilərin  qədimdə  Gəncə 
bölgəsində  yaşadığını  göstərən  fakt  kimi  qələmə  verirlər.  Lakin   ‖Sakasena‖ 
toponimin in Albaniyada, Atropatenada və həm də  Kiç ik Asiyada (Qarsda) olması 
(191,  177)  göstərir  ki,  bu  adda  nə  İran mənşəli  “şauana”,  nə  də  ermən icə  “şen” 
sözü  ola  bilməz.  Əslində  Y.B.Yusifovun  haqlı  olaraq  qeyd  etdiyi  kimi,  Sakasen 
(sondakı  “a”  səsini  yunanca  Strabon  əlavə  etmişdir)  toponimdəki  “sen”  sözü 
türkcə  “şin”    sözünün  fonetik  şəklidir  (186,  25,  35).  Həqiqətən  də  bir  sıra  türk 
tayfa adlarında sin, şin, çin sözləri vard ır: A lşın, Bulqasın, Kabukşın və s. (bax: 85). 
Türkmənşəli  Quqar  tayfasının  ad ı  ilə  başqırdlarda  bir  tayfa  indi  də  Kuqarsin 
adlanır.  Xəzərlərdə  iki  şəhərin  Sarişin  və  Saksin  ad lan ması  məlu mdur.  Cənubi 
Azərbaycan ərazisində Üskiyə maha lında Macarşin (macar etnonimindən və -sin, -
şin  şəkilçisindən),  Xuvarlı  mahalında  Avarsin  (avar  etnonimindən  və  -sin 
şəkilçisindən) adlı kəndlər vardır. II əsr müəllifi Arrian da  bu Sakesenalıları məhz 
―Sakesin‖,  
Bə lazuri  Şa kşin  kimi  ya zmışdır.  De mə li,  Sakesin   toponimi 
oralarda məskunlaş mış sakların ö z dillərində yaran mış addır və əsl forması Sa kasin, 
yaxud Şakaşindir.  
 
 
 
 
 
 
 
Sakların  bu  hissəsinin  –  sakaşinlərin   azərbaycanlıların  etnogenizində 
mühü m ro lu onunla izah olunur ki, yu xarıda deyildiyi  kimi,  Gəncə toponimi  məhz 
bu  əyalətdə  yaranmışdı.  Yu xarıda  biz  digər  Gəncənin  Cənubi  Azərbaycan 
ərazisində, Sakada yerləşdiyin i demişik.  
 
 
 
 
Ümu miyyətlə,  Orta  Asiya,  Qazaxıstan  və  Azərbaycan  türklərinin  
etnogenezində  sakla rın   ro lu  məsələsi  xüsusi  tədqiqat  mövzusudur.  Nə zə rdə 
tutulmalıd ır  ki,  oda  sitayiş  üçün  məbəd  tikilməsi  İran  xalqları  (taciklər,  əfqanlar, 
osetinlər, farsla r, kürd lər və b.) üçün səciyyəvi deyildi, onlar atəşpərəst olma mışlar. 
Bu  ibtidai  din   formasını  A zərbaycana  saklar  gətirmişdilər.  Cənubi  Azərbaycan 
ərazisində Gəncə şəhərində baş Od məbədin in mövcud olması da bununla əlaqədar 
idi.   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3.  Sisakanda  (Zəngəzurda)  yaşayan  saklar  tarixi  ədəbiyyatda  sisaklar 
adlanırlar,  çünki  indi  ço x  h iss əsi  Ermənistanın,  az    h issəsi    Azərbaycanın 
tərkib ində olan Zəngəzur mahalı ―A lban tarixi‖ndə Sisakan (Sisakan toponimin i ilk 
dəfə  Suriya  müəllifi  Za xa riy  Ritor  554-cü  ildə  çəkmişdir  (56)  və  V  əsr  erməni 
mənbələ rində  Syuni  adı  ilə  məlu mdur.  ― VII  əsr  Erməni  coğrafiyası‖nda  da  bu 
toponim Sisakan kimi yazılır. Sisakan erkən orta əsrlə rdə Albaniya tarixində böyük 
rol  oynamışdır,  çünki  buranın  öz  müstəqil  çar  sülaləsi  vardı.  Ona  görə  əvvəlcə 
onun tarixinə qısaca nəzə r salaq. 
 
 
 
 
 
Sisakan adın ın sak etnonimin i əks etdirdiyin i vaxtilə N. Y. Marr yazmışdır 
(132,  V,  270).  Lakin  saklar  İrandillilər  sayılsalar  da  e rməni  tarixç iləri  binadan 
Sisakanı  ermən i  əyaləti  sayır  və  deməli,  onun  çarlarının  da  etnik  mənsubiyyətcə 
erməni  olduğunu  yazırlar.  Azə rbaycanlı  tədqiqatçıla rımız  bu  sa xtakarlığa  qarşı 

---