Azərbaycan türkləRİNİN
Yüklə 1,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
downloaded from KitabYurdu.az 137 Baku r adlanırdı, türk d illərində şəxs adının başında “çin” sözü ―qüvvətli‖ mənasındadır) . Müstəqil a lban kils əsinin a xırıncı katolikosunun adı da Nerses Baku r id i (686 - 704). Musa Kalankat lı ya zır ki, Ba kur ―Ne rses‖ adını xristian dininə keçdikdən sonra qəbul etmişdi (―Alban tarixi‖ , II kitab, 3-cü fəsil). (Erməni katolikosu İlya Nerses Bakurun guya ərəblərin düşməni o lan Bizansın tərəfdarı olduğunu ərəb xəlifəsinə xəbər vermiş və 704-cü ildə onun öldürülməsinə və demə li, satqınlıqla Alban kils əsinin alban ə lifbası ilə ya zılmış əsərlərin məhvini təşkil et mişdi). Qədim türkcə mənqu – ―daimi‖, ―hə mişə‖ sözü və bənzərlik, eynilik bildirən şiq şəkilç isindən ibarətdir. Ata – ananın körpəyə ad qoyduqda onun qocalana qədər yaşaması arzusunu ifadə edir. Türk – monqollarda Meqku ş ə xs adı ilə müqayisə olunur. V a x a n. V əsr Alban şahzadəsinin adı (La za r Parbetsi, II, s. 35). Xristian mənşəli İohan adı ilə bağlı olması haqqında erməni tarixç ilərinin fikri s əhvdir (ermənilə rin Vahanyan familyasında qalır). Xə zərlərdə Bo xan şə xs adı ilə eynidir. D a v t a k. VII əsrdə Alban şairinin adı. Bu ad haqqında çox yazılmış, lakin inandırıcı mənası açılmamışdır. Bizcə Davtak ad ı əslində ―Daytək‖ kimi səslənmişdir və Mid iyada Dayauk (Herodotun əsərində Deyyok) şə xs adı ilə eynidir, lakin ―y‖ səsi ―u‖ və ―v‖ səsinə keçdiyinə görə ―day‖ ko mponenti ―dav‖ formasına düşmuşdir. Ona görə Davtak ―dayı tək‖, ―dayı təkin‖, ―dayıya o xşar (bənzər)‖ mənasındadır. A b a s (551-595). Alban katolikosunun adı. Aydındır ki, bu adın ərəb mənşəli Abbas adı ilə heç bir əlaqəsi yo xdur. Türkcə abıs, apas, abız (a-ı əvəzlən məsi ilə) – ―geniş‖, ―savadlı‖ (160, I, 629) sözündəndir. Tatarlarda müasir Apaz, Abas, şəxs adları ilə müqayisə olunur. Türk dillərindəki abış, əbiş – ―anası kimi‖, ―anasını andıran‖, ―anasının etikasını gözləyən‖ və s. sözünün fonetik forması da hesab etmək olar. ―Alban tarixi‖ndə göstərilir ki, Cavanşirin (636-669) arvadı Haru xcan Syuni knyazının qızıdır. Qədim ermən icə Haru xcan kimi yazılmış bu ad əslində Aruqcandır və türkcə arıq, aruq, ariq – ―təmiz‖, ―gözəl‖, ―təmizkar‖, ―səliqəli‖, ―ləkəsiz‖ (166, I, 184- 186) sözündəndir. Türk suvarların çariçası Buy- Arik (Boyariks) şəxs adı ilə müqayisə olunur. Yaruq formasında aruq sözü (sözlərin əvvəlinə “y” səsinin əlavə olunması oğuz d illəri üçün səciyyəvidir) XI əsrdə səlcuqlardan Börku – Yaruq şə xs adında ə ksini tapmışdı. Hə min mənbədə deyilir ki, A lban çarı Vaçaqanın (III əsrin axırı IV əsrin əvvəli) qızı Xnçik adlanır. Qədim ermənicə yazılış forması olan bu ad Orxan – Yen isey türk abidələ rindəki qonçuy (V.V.B artold bu sözü kunçuy kimi yazır – V, 115) – ―xan ım‖, ―knyaz qadın‖, ―şahzadə qadın‖ sözü və ermənicə əlavə olun muş “ik” şəkilçisindən ibarətdir. S a t i n i k. Er. əv. II əsrdə Alban çarının qızı (―Alban tarixi‖ , I litab, 9 – cu fəsil). Satin şə xs adından və qədim e rmənicə sonuna əlavə olunmuş “ik ” şəkilçisindən ibarətdir. Təhrifə məru z qalmış türkmənşəli addır. Mənası bilin məyən downloaded from KitabYurdu.az 138 “sa” və qədim türkcə tın (q) – ―möhkəm‖, ―qüvvətli‖ sözlərindən ibarətdir. T a q u h i. Albanlarda gözəl b ir qızın ad ı (―Alban tarixi‖, I kitab, 18-ci fəsil). Qədim ermən icə “l” səsinin “ğ” səsi ilə verilməsinə görə Ta luhi‖ kimi bərpa edilir. La kin be lə yazılışı da təhrifə məru z qa lmış formad ır. Qədim türkcə tala, dala – ―ötkəm‖ ,― məğrur‖, ―cəsarətli‖, ―ürəkli‖ və ök ə - ―kiçik bacı‖ (166, I, 519) sözlərindən ibarətdir. Deməli, ço x güman ki, ad Talagə yaxud Da lakə kimi səslənmişdir. Skiflərdə Talestra qadın ça riça adı ilə müqayisə oluna bilər. S p a r a m a. Cavanşirdən sonra Alban çarı Varaz Tiridatın (669-699) arvadının adı. Qədim ermənicə yazılışında təhrifə uğramışdır. Gü man ki, albanlarda Asprak (os), qədim türk bolqarlarda Asparux ş ə xs adlarında o lduğu kimi qədim türklərdə titul b ild irən aspar (aşbar, işbar) sözündən və əmə - ―hörmətli qadın‖, ―ana‖, ―həyat yoldaşı‖ sözlərindən ibarətdir (bax həm də yuxarıda saklarda A morqun arvadının adı Sparetra). C a v a n k o. VIII əsrdə Alban ordusunun baş komandanının adı. ―Çabanku‖ şəxs adının qədim ermən icə yazılışıdır. Tü rk – monqol dillərində çaban, şaban, şeyban – ―knyaz‖ və şahzadələr üçün titul bildirən “ku” (149, 128) sözlərindən ibarətdir. Farsca “çoban” və ərəbcə “şaban” sözləri ilə əlaqəsi yo xdur. Hələ er. əv. 820-c i ildə Mid iya hakimi Zaban, Albaniyada Zaban, orta əsrlə rdə Orta Asiyada və Azərbaycanda çoxlu Şeyban və Çoban şəxs adla rının eynidir. Quruluşca Türk xaqanlığında Danqu xan (VII əsrin yarısı), 1210-cü ildə Orta Asıyada qara – kidanların ordu başçısı Tayanqu şəxs ad ları ilə müqayisə oluna bilər. O v x a n. Alban katolikoslarından birinin, həm də hunların episkopunun adı (―Alban tarixi‖, III kitab, 23-cü fəsil). Dəqiq mənası məlu m deyil. Ehtimal ki, Albaniyada Va xan, xə zərlərdə Bo xan şə xs adları ilə eyni mənşəlidir. Bir qrup şəxs adları 706-ci ildə çağırılmış Alban kilsə yığıncağının iştirakçılarının ad larıdır. ―A lban tarixi‖ndə ermənicə bu ad lar təhrif edilmiş və sonlarına ―ian‖ (―yan‖) şəkilçisi əlavə olun muşdur. V o r a z a k i a n. ― Börusak‖ adından və orta fars dilindən erməni dilinə keçmiş – ian (- yan) şəkilçisindəndir. Türkcə börü – ―qurd‖ və sak (çak) – ―sayıq‖, ―ayıq‖, ―huşyar‖ sözlərindəndir. Y u n s a t a x i a n. Yun – Satak adından və ermən icə ian (-yan) şəkilçisindən ibarətdir. Qəd im türklərdə bəzi hakimlərin ad larının əvvəlində “yun” sözünün olması səciyyəvidir (məsələn, türk xaqanı Yun- Yo llıq), əvvəlinə “y” səsinin əlavə o lunması ilə un (q), on (q) – ―doğruçul‖, ―ədalətli‖ sözünün fonetik formasıdır. Adın ikinci ko mponenti guman ki, Satak tayfasının adını əks etdirir. Albanlarda Sodk (Sadak etnoniminin e rmənicə yazılışı) tayfası vard ı. Bu tayfanın Sataq (uş) adı ilə Orta Asiyada yaşayan bir etnos kimi hələ er. əv. 519-cu ilə aid Bisutun qaya yazısında çəkilir. Sonralar hunlarda da Sadak tayfası vardı (95, 138). Y e q a n i a n. Türkmənşəli Yeqan şəxs adından və ermənicə - ian (yan) Yüklə 1,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|