Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
129 
Albanlar və Atropatenlilər 
 
§1 Albanlar 
 
Alban  etnosunun  adı  ilk  dəfə  er.  əv.  331-ci  ildə  İran  ordusu  ilə 
Makedoniyalı  İskəndərin  ordusu  arasında  baş  vermiş  Qavqamel  döyüşü  ilə 
əlaqədar olaraq II əsr  müəllifi Arrian tərəfindən çəkilir.  Deyilir  ki, İran ordusunda 
albanlar da vardı  (Arrian, II,  2,  4).  Başqa mənbədə isə Alban çarının İskəndərə iki 
it  göndərməsi  qeyd  olunur.  Bu  məlu mat  göstərir  ki,  artıq  er.  əv.  IV  əsrdə  alban 
etnosu və onun dövlət qurumu vardı. Er. əv. I əsrdə baş vermiş hadis ələrlə ə laqədar 
bu etnosun məskun olduğu ölkə yunan və latın  mənbələrində eranın əvvəllə rindən 
başlayaraq  ―Albaniya‖  adlanır.  Albaniya  indi  Dağıstana  mənsub  Samur  – 
Dərbəndarası  bölgə,  indi  Ermənistana  aid  Göyçə  və  Zəngəzur  bölgələri  da xil 
olmaqla  indiki  Şimali  Azərbaycan  ərazisi  əhatə  edirdi.  Lakin  Azərbaycanın  Kür 
çayının  Arazla  b irləşdiyi  yerdən  Xəzərə  qədərki  h issəsindən  cənubdakı  in zibati 
rayonların  (Saatlı,  Sab irabad,  Neftçala,  Salyan,  Biləsuvar,  Cəlilabad,  Masallı, 
Lənkə ran, Le rik və Astara rayonları) əra zisi və Na xçıvan qədimdə M idiyaya, e r. əv. 
IV  əsrdən  eranın  VII  əsrinə  qədər  Atropatenaya  mə xsus  idi.Albaniya  dövləti 
təxminən  min il ö mü r sürmüş və ərəb işğalı nəticəsində  VIII əsrdə süqut etmişdir. 
 
Albanların  e r.  əv.  I  əsrdən  qabaqkı  siyasi  və  etnik  tarixi  zil  qaranlıqdır. 
Arxeoloji  qazıntılar  nəticəsində  aşkar  olun muş  maddi  –  mədəniyyət  nümunələri 
əsasında Albaniya ərazisində siyasi və etnik tarix məsələrini izləmək olmu r.  
 
Albaniyada əhali  mü xtəlif dillə rdə (I əsr  müəllifi  Strabona görə 26 dildə) 
danışırdı.  Ona  görə  mənbələrdə  ―alban‖  etnonimi  iki  mənada  işlənir:  b irincisi, 
Albaniya  ölkəsində  yaşadıqlarına  görə  bütün  tayfaların  ü mumi  adı  kimi;  ikincisi, 
bu  tayfalardan  birinin  k onk ret  etnik  adı  kimi,  ö zünü  adlandırması  kimi.  De mə li, 
Albaniyada özünü ―Alban‖ adlandıran bir tayfa yaşayırdı.  Özlüyünd ə aydındır ki, 
bu  tayfa  ölkədə  aparıcı  ro la  malik  idi.  Əks  halda  ö lkə  onun  adı  ilə  A lbaniya 
adlanmazdı  və  sözsüz  ki,  çarlıq   edən  sülalə  də  bu  tayfadan  id i.  Azərbaycan 
tarixşünaslığında albanların etnik  mənsubiyyəti haqqında fikir  mü xtəlifliy inin əsas 
səbəbi də  məsələn in  məh z bu cəhətinin  indiyədək nəzərə  a lın ma ması  ilə bağlıdır. 
Ümu mi  mənada  ―alban‖  ad lanan  digər  tayfaların   hərəsinin  də  etnik  ad ı  vardı. 
Albaniyada  əhalinin  etnik  mənsubiyyəti  haqqında  aydın  təsəvvürə  malik  olmaq 
üçün  bu  xalqın   tərkib   hissələri  olan  tayfaların  ayrı  –  ayrılıqda  adları  və  onların 
etnik  mənsubiyyətləri  müəyyən edilmə lidir.  La kin bu prob le m son vaxt lara  q ədər 
araşdırılmamış halda qalmışdı. A.Q.Şanid ze (177,  37),  Q.A.Melikişvili (134,  405), 
İ.M.Dyakonov  (102,  283),  K.V.  Trever  (171,  306),  S.  T.Yeremyan  (108,  306), 
A.P.Novoseltsev  (150,  41),  Q.  A.Klimov  (116,  97)  v ə  Azə rbaycan  tədqiqatçıları 
İ.H.Əliyev,  F.Məmmədova və b. albanlarının hamısını, o  sıradan alban tayfasının 
özünün  də  Qafqazdilli,  yaxud  Dağıstandilli  (ləzg idilli)  saymaqla  məsələnin  həll 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
130 
olunduğunu  hesab  edirdilər.  Araşdırmalarımız  isə  göstərdi  ki,  albanların,  yaxud 
Albaniya tayfalarının hamısı yo x, yalnız bir hiss əsi, əsasən Dağıstanla həmsərhəd 
bölgələrdə  yaşayan  Dağıstandilli,  alban  etnik  adını  daşıyanlar,  yəni  alban  tayfası 
və daha bir neçə tayfa türkdilli id i (ba x: 85).    
 
 
Dağıstandilli  tayfalar  indiki  udinlərin,  ləzg ilərin,  avarların,  saxurların, 
xınalıq lıların,  qrızlıların  və  buduqluların  əcdadları  id i.  Lakin  ləzg ilərin,  avarların 
və  saxurların  əsas  hissəsi  indiki  Dağıstanda  yaşayırdı.  Dağıstan  is ə  bütünlükdə 
Albaniyaya aid deyildi. Albaniyada yaşayan Dağıstandilli yaxud  ləzg idilli tayfalar 
köklü, yerli idilər, lakin onların yaşadıqları bölgələrin ayrı – ayrılıqda dəqiq coğrafi 
koordinatları  məlu m  deyil.  Albaniyada  yaşayan  ləzg idilli  etnosların  qədim  adları 
indiyədək  müəyyən  edilmə mişdi.  İlk  dəfə  b iz  onla rın   adla rın ı  aydın laşdırmış  və 
erkən  orta  əsrlərdə  tarixlə ri  barədə  mənbələrdə ki  pəra kəndə  məlu mat ları  sistemə  
salmışıq (85).    
 
 
 
 
 
 
 
Albaniyanın şimal –  qərbində,  Dağıstan və  Gürcüstan ilə sərhəd bölgədə 
bir tayfa V əsrdən başlayaraq gürcü mənbələrində her, onun yaşadığı mahal Hereti 
adlanır.  Gürcü  tədqiqatçıları  bu  tayfanın  ümu mi  mənada  albanlar  olduqlarını 
təsdiqləyirlər.  Müəyyən  etmişik  ki,  He rlə r  indiki  Dağıstandilli  qrızla rın   və 
haputluların ulu əcdadlarıdır, onlar ö zlərinə indi də “hər” deyirlər (85).  
 
Alban  tarixçisi  Musa  Kalankatlın ın  ―Alban  tarixi‖  əsərində  Albaniyanın  
şimal –  qərbində bir əyalət Xeni adlandırılır. Müəyyən etmişik ki, Xınalıq  kəndin in 
adı həmin  əyalətin adın ı əks etdirir,  lakin  xınalıq ların ulu əcdadları  V əsrə aid b ir 
mənbədə  a lbanlarda  b ir  tayfanın  ad ı  kimi  qeyd  etdiyi  qat  tayfasıdır,  xınalıqlılar 
özlərinə indi də kət deyirlər (85).     
 
 
 
 
 
―Alban tarixi‖ndə və V-  VII əsrlərə aid qədim  mənbələrdə həmin bölgədə 
yaşayan  lpin  (lbin),  silv  və  ciqb  tayfaların ın  ad ları  çəkilir.  Müəyyən  etmişik  ki, 
lbinlə r  avarların  Albaniyada  yaşayan  hiss əsinin  ,  silvlər  Dağ ıstanda  yaşayan 
hissəsinin etnik adlarıdır; civblər  isə indiki sa xurlard ır, on lar ö zlə rinə  indi də yixbı 
deyirlər (85).  
 
 
 
 
 
 
 
 
Albaniyanın  şimal  –  şərqində  V-VII  əsr  mənbələrində  ço xlu  tayfaların  
yaşaması qeyd olunmuşdur:  xaçmatak, q luar,  maskut,  xurs an, çul, tavaspar, ləg və 
b. Bu tayfala rdan tavasparlar (tabasaranlar) v ə  ləglər  indiki lə zg ilə rin əcdadlarıdır. 
İlk dəfə  ləg  formasında  ləzgilərin adı  I əsr  müəllifi Strabonun əsərində çəkilir. O 
yazır  ki, albanların  qonşuluğunda (deməli o vaxtı  ləzgilərin yaşadıqları ərazi hələ 
Albaniyaya  da xil  deyild i)  ləglər  yaşayır  (St rabon,  XI,  5,  1).  Qədim  mənbələ rdə 
lə zgilər haqqında  məlu mat  ço x a zdır. İlk dəfə  ola raq IX əsrə a id ərəb   mənbəində 
Samurdan  şimalda  Ləkz  ölkəsi  qeyd  olunur.  Ləzgilərin  IX  əsrdə  Samur  üstündə 
Mixyar adlı qalası vard ı. Ləzg ilərin Şabran şəhərində yaşaması da məlu mdur, lakin 
Şabran ləzgi sözü deyil.  Bölgədə əhalin in hamısı  ləzg ilərdən ibarət deyildi: burada 
lə zgilər və türk a lbanlarla  (bunu Quba  rayonunda v ə Cənubi  Dağıstanda bir neçə 
Alpan toponimi göstərir) yanaşı, Şima li Qafqa z çöllərindən gəlmiş türkdilli tayfa lar 
(hunlar, sabirlər, maskutla r, goruslar, çullar) və Sasani şahların ın şima l s ərhədlərini 

---