Azərbaycan türkləRİNİN
Yüklə 1,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
downloaded from KitabYurdu.az 127 hissəsi olması Stepan Orbe lian inin belə b ir məlu mat ı ilə təsdiq olunur ki, Alban çarı Asvegen öz çar bayrağın ı Syuni yepiskopuna bağışlamışd ı. Müəllif daha sonra yazır ki, onlar (yəni sisaklar – Q. Q.) təkcə Syuninin yo x, həm də albanların (yəni alban çarlarının - Q. Q.) əcdadlarıdır, hətta onlara (yəni albanlara – Q. Q.) nisbətən daha qədimd ir (30, III fəsil). Əsərinin V fəslində müəllif ya zır ki, ― Ermənistanın əhalisindən əvvəl Syunilər dindar (yəni xristian – Q. Q.) o ldular (30, V fəsil). Sisakların türk olduğunu göstərən bir fakt da var. Alban tarixçisi Musa Kalan katlı yazır ki, Sisaklar Yafətin nəslinə mənsubdur. Yafət dedikdə müəllif türklə ri nə zərdə tutur, çünki müəllif Ya fətin oğlanla rı içərisində Qamer (türk kimmerlər), Maqoq (skiflər - işkuzaylar) və Mada (madaylar) adlarını da çəkir (―Alban tarixi‖, III kitab, 1 fəsil). V əsr erməni tarixçisi Moisey Xorenasi yazır ki, Syuninin hakimləri ermən i yo x, Sisak sülaləsindəndir (I kitab, 12-ci fəsil), yəni saklardır. Sisak sülaləsindən olan hakimlər aranşahlar adlanırd ılar. I əsrin ortalarından Alban çarları da mənşəcə Sisak nəslindən olduqlarına görə, Aranşahlar adın ı daşıyırd ılar. Albaniyada bu nəslin axırıncı nümayəndələrini VI əsrdə İrandan Albaniyaya gəlmiş Mehranilər (Cavanşir də xristian din ini qəbul etmiş həmin tayfadan idi) q ırmış və ona son qoymuşdular. 4. Azərbaycan ərazisində sakların bir hissəsi Yu xarı Qarabağda məskunlaşmış və onların adı ilə albanların dilində bu ərazi ―Art -Sa k‖ adını a lmışdı. Qədim e rməni mənbələrində Artsax kimi yazılan bu ad türkcə art – ―dağlıq ərazi‖, ―yüksəklik‖ sözündən və ―sak‖ etnonimindən ibarət olub. ― Sak yüks əkliy i‖, ya xud ―sak dağlıq ə ra zisi‖ məna larını verir. A. N. Qre k mənbələrdə ki Sakasena əyalətini Artsakla lo kalizə et mə kdə müəyyən mənada haqlı idi, ona görə ki, hər iki toponim sak etnonimi ilə bağlıdır. Yu xarıda demişik ki, sakların bir h iss əsi Arropatenanın və Albaniyanın həmsərhədində düzənlikdə məskunlaşmış və Balasakan, yəni ―Sak dü zənliyi‖ adı yaranmışdı. Deməli, sakların bir h issəsinin dağlıq və düzən yerlərdə məskunlaş ması ilə ə laqədar ola raq hələ eradan əvvəl Artsak və Ba lasakan toponimlə ri yaran mışdır. Hə m də nəzərə a lmaq lazımd ır ki, digər Artsak (― Sak yüksəkliy i‖) Cənubi Azərbaycan ərazisində - Atropatenada yerləşirdi. Babək üsyanı ilə əlaqədar hadisələrdə bu toponim mənbələrdə Arşak qalası kimi qeyd olunmuşdur. Yaqut Həməvi yazır ki, Ərşəq Bəzzin yaxınlığında b ir dağdır (32, 12) həmin toponim Cənubi A zərbaycanın Qaradağ əyalətində Ərşə maha lın ın adında qalır. Şimali A zərbaycan ərazisində qədimdə sakların məskunlaşdığı bölgələr barədə demək istədiyimiz bu qədərdir. Azərbaycan tarixşünaslığında eranın I əsrin in 60-c ı illə rində Kürdən cənubda Alban çarlığın ın əra zisini əhatə edən yeni dövlətin yaran ması proble mi hələ tam hə llin i tapma mışdır. F. Mə mmədova tərəfindən belə bir fikir ortaya atılmışdır ki, guya I əsrin 60-cı illərində hakimiyyətə gəlmiş çar Ərən Parfiyanın downloaded from KitabYurdu.az 128 Arşakid sülaləsindən id i. Bu, tamamilə səhvdir. Əvvələn, parfiyalıların heç də hamısı İrandilli deyild i. Antik müəllif Po mpey Troq yazır ki, parfiyalıların dili skiflərin və midiya lıların ortasında durur (Pompey Troq, XI, 2, I). Hər ha lda Parfiya çarlığı zamanında yaşamış bu müəllif Fəridə Məmmədovaya nisbətən farsları və arşakid ləri daha yaxşı tanıyırdı. Sonrası da Arşakidlər sülaləsinin banisi olan Arşakın ad ı da heç iranca deyil, türkcəd ir. Parfiya çarlarından Orod və onun sərkərdəsi Suren (monqolca tseren, türkcə çurin – ―ayıq, ehtiyatlı‖ sözündən) Pakor, Oroz və b. şəxs adları da qədim türkcədir. Ço x gü man ki, e r. əv. VII əsrdə yaranmış Sak çarlığı Ermənistan və Şimali A zərbaycanı əhatə etmiş, lakin er. əv. IV əsrdə kiç ik knyazlıq lara parçalan mış dır. Ondan sonra Ermənistanda erməni ervanditlər, Sisakanda türk sisakla r, Kürdən şima lda türk albanla r ha kimiyyətə keçmişdilər. Eranın I əsrində Kürdən cənubdakı A zərbaycan torpaqları isə Aran adı ilə Sisak nəslindən çar Ərən in hakimiyyəti alt ında keç miş, sonra da Kürdən şimaldakı ərazidə bu çarlığa b irləşdirilmişdir. Sakların İrandilli sayılması fikri A zərbaycanın hər iki h issəsində xalq ımızın etnogenezi prosesinin tədqiqi yolunda bir sipərə çevrilmişdir. İqrar Əliyev son məqalələrindən birində sakları türk hesab edənləri, o sıradan bu sətirlərin müə llifin i diletant, onların ya zdıqla rın ı is ə gülünc adlandırmışdır (52). Bu fikir sonra antropos Rəbiyyə Mə mməd mehdinin a zə rbaycanlıla rın etnogenezinə dair əsərimiz haqqında rəyində də təkra r ed ilmişdir. Qoy desinlər, qorxu lu heç nə yoxdur; qorxu A zərbaycan xa lqının tarixindən ara lıda duranlar, onun bostanına kol dibindən daş atanlar üçündür, unudurlar ki, fə rdlər gəlib-gedərdirlər, xalq isə həmişə yaşayacaqdır, de məli, fərd lərin hər birinə ayrı-ayrılıqda ən düzgün qiyməti xalq ın özü verəcəkdir. V fəsil Yüklə 1,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|