Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
119 
92).  Bu əya lətin də coğrafi hüdudları  məlu m deyil. A mma  He rodot orada saklarla  
yanaşı akbatanları (yəni, qədim M idiyanın  paytaxtı Akbatan şəhərinin əhalisini) da 
qeyd  edir.  (Herodot,  III,  92).  Ehtimal  ki,  bu   saklar  məh z  er.əv.  VII  əsrdə  Asur 
mənbəində  qeyd  edilən  Sakad ır.  Bu  saklar  daha  ko mpakt  qrup  idi.  Məhz  hə min 
saklar  erş  əvvəl  522-ci  ildə  farsların  hakimiyyətinə  qarşı  üsyan qaldırmışdılar  və 
İran  şahı  I  Dara  onları  er.  əv.  519-cü  ilə  aid  Bisütun  qaya  yazısında  ―şişpapaxlı 
sakalar‖  ad landırır.  Sakların   bu  hiss əsi  Cənubi  A zərbaycanda  azərbaycanlıların 
etnogenezində  mühüm  ro l  oyna mışla r.  Orada kı  Gəncə   də  məh z  bu  sakla rın 
yaşadığı ərazidə yaran mışdı.  
 
 
 
 
 
 
Məlu mdur  ki,  e r.  əv.  II  əsrdə  Atropatena  dövlətinin  paytaxtı  fa rs 
mənbələ rində  Qan zak  ad lanan  ş əhər  idi.  Antik  müə lliflə rdən  Strabon,  Pliniy  və 
Ptolemey  bu  şəhərin  adını  Qazaka  və  təhrif  olun muş  Zazaka  kimi  yazırlar  (bax: 
113).  V əsr erməni tarixç isi Favst Bu zand is ə onu Qandzak kimi qeyd edir (Favst 
Buzand,  III,  7).  Bu  adların  hamısı  Gəncə,  yaxud  Gəncək  toponiminin  mü xtəlif 
dillərdə  təhrif  formala rıd ır.  Urmiya   gölündən  cənub  –  şərqdə,  Mağaranın  6 
fərsəngliyində  yerləşən  Gəncə  şəhərində  azərbaycanlıların  Od  məbədgahı 
yerləşirdi. IX əsr ərəb coğrafiyaçısı İbn Xordadbeh bu toponimi  Cənzə (I,16),  XIII 
əsr  ərəb  coğrafiyaçısı  Yaqut  Həməvi  isə  Cəznək  (Cənzəkin  təhrifi)  kimi  yazırlar 
(32, 23).  
 
 
 
 
 
 
 
 
Gəncə  toponiminin   mənası  haqqında  ya zmış  tədqiqatçılar  onu  fa rs 
dilindəki gənc – ―xə zinə‖ sözü ilə  ə laqələndirmişlə r. Bu inandırıcı fikir deyil. Hə m 
Atropatenada,  həm  də  Albaniyada  sakların  yaşadığı  əra zilə rdə  yaran mış  Gəncə 
(Gəncək)  toponimlə rini  biz  sakların   içə risində  Gəncək  adlı  tayfanın   olması  ilə  
bağlayırıq.  Mah mud  Qaşqari  Orta  Asiyada  –  qədimdə  sakların  yaşadığı  ərazidə 
türk  tayfalarından  birinin  Gəncək  adlandığın ı  yazmışdır.  Gəncək  etnonimin in 
ikinci hissəsi olan “cək” ko mponenti türk dillə rində s - ç əvə zlən məsinə görə məhz  
sak   etnonimin i  əks  etdirir.  Qədim  mənbələrdə  Azə rbaycanda  həm  iki  Gəncənin 
Qanzak adlan ması da bununla əlaqədardır.    
 
 
 
Orta Asiyada orta əsrlərdə bir neçə Gəncə k adlı şəhər mə lu mdur (ba x: 28). 
Cənubi A zərbaycan əra zisində ha zırda əhalisi a zərbaycanlılardan  ibarət o lan dörd 
Gəncəbad,  Gəncə,  Gəncərud kəndlə rin in (ba x: 85) adla rı da bu tayfanın ad ını  ə ks 
etdirir. Azə rbaycanın cənubunda və şimalında  Gəncə  şəhər adlarını  farsca gənc – 
―xəzinə‖  sözü  hesab  edən  tarixçimiz  (50,  60)  (o,  bu  fikri  Avropa  tarixçilərin in 
əsərlərinə  əsasən  irəli  sürür)  b ilmir  ki,  mənşəcə  Orta  Asiya  sakları  ilə  bağlı  o lan 
qazaxlarda,  q ırğızlarda,  ö zbəklərdə  və  türkmən lərdə  indi  də  gəncə,  və  qəncə  adlı 
tayfalar  və  onların  ad ları  ilə   bağlı  ço xlu   Gəncə  ad lı  yaşayış  məntəqələri  vardır. 
Orta Asiyada Gəncə k şəhəri X əsrdən mə lu mdur və bu barədə mənbələrdə  kifayət 
qədər  mə lu matla r  vard ır.  Keçən  əsrdə  Şimali  Qafqa zda  Gəncə  -  Aul,  Gəncəçay, 
Gəncə  və  b.  kəndlə rin   adları  da  (ba x:  153)  olmaya  ― xə zinə‖  de mə kdir?  Pəhləvi 
dilində olan bir  mənbədə deyilir  ki, Aturpatakanda Gəncə şəhərini turanlı  Əfrasiab 
tikmişdir  (114,  19).  Bu  ―Avesta‖da    adı  çəkilən  və    iran lıların  (farsların)  qatı 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
120 
düşməni sayılan  Turan padşahı Franqrasian adlı şəxsdir. Franqrasian ―Şahnamə‖də 
Əfrasiab  adlandırılmışdır.  Ço x  gü man  ki,  Franqrasian  Əfrasiab  ad ının  yazılış 
formasıdır.  Əfrasiab  türkcə  abra  –  ―xilas  edən‖,  ―qoruyan‖,  ―saxlayan‖,  ―xey ir 
verən‖,‖böyük xid mət  göstərən‖, ―ehtiyacdan qurtaran‖ (166, I, 59-60) sözündən, - 
si (çi) şəkilçisindən və ən, əb ―bacarıqlı‖, ―mahir‖, ―fərasətli‖, ―işcil‖  (166, I, 287) 
sözündən  ibarət  addır.  ―Əfrasiab‖  türkcə  ―Abrasiəb‖  adın ın  farslaşdırılmış 
formasıdır və tədqiqatçıların  bu adı  fars mənşəli saymaları qondarmadan başqa bir 
şey deyil.Ehtimal  ki,  Əfrasiab  tarixi  ş əxsiyyətdir  və  Midiyada  yaşayan  sakların  – 
turların başçısı olmuşdur. Doğrudur,  mənbələrdə onun haqqında məlu mat yo xdur. 
―Avesta‖da  deyilir  ki,  tur  (sak)  tayfasından  olan  Franqrasian  iranlıların  (arilərin) 
Arvyuşayana  ―ölkə‖  sini  tutmuş,  lakin  İran  şahı  Key xosrov    onu  Çiçəst  (indiki 
Urmiya)  gölü  yanında  öldürmüşdür  (bax:  114).  Maraqlıdır  ki,  Nizami  Gəncəvi 
―Xosrov  və  Şirin‖  poemasında  Şirin in  Əfrasiab  nəslindən  olduğunu  yazmışdır. 
Şirin  ―Qara  gö zlü  türkəm  bu  dam  üstə  mən‖  deyir.  Mehinbanunun  Şirinə  dediyi 
―Əgər Xosrov Keyxosrovdursa, biz Əfrasiab‖ sözləri də d iqqəti cəlb ed ir.  
 
Burada bu qarışıq  məsələdən geniş danışmaq imkanı yo xdur.  Onu demək 
istəyirik  ki,  saklar  hə m  də  turanlar  adlan mışdır.  Maraq lısı  budur  ki,  Cənubi 
Azərbaycanda  həm  sak  (Sa kan,  Sa kani,  Sakene,  Şaqali,  Şakabad  v ə  b.),  hə m  də 
turan  etnonimini  (Turan,  Turanqala,  Turani,  Turanpoşt  v ə  s.  (200)  əks  etdirən, 
əhalisi azərbaycanlılardan ibarət kəndlər vard ır.  
 
 
 
 
İndi  isə  Şimali  Azərbaucan  və  indi  Ermənistan  adlanan  ərazilərdə 
məskunlaş mış sakla r haqqında.   
 
 
 
 
 
Saklar  miladdan  qabaq  VII  əsrdə  Cənubi  Qafqa zda  məskunlaşdıqdan 
sonra çarlıq  yaratdılar. Tarixşünaslıqda bu ―Skif çarlığı‖ adlan ır (102,  242), lakin 
yuxarıda dediyimiz kimi, bu Sak çarlığı id i.  İ.M.Dyakonovun belə bir fikri var ki, 
çarlığın  mərkəzi  indiki  Gəncə  bölgəsini  əhatə  edən  Sakasena  idi  (102,  250). 
Çarlığın  məh z Sak çarlığ ı olması onun Bib liyada ―Aşkenaz‖adı ilə göstərilməsi  ilə 
təsdiq olunur, çünki ―Aşkenaz‖ sakla ra verilmiş ad sayılır.  
 
 
 
Tə xminən er. əv.VII əsrdə, Urartu dövləti süqüt etdikdən sonra yaranmış 
bu  çarlıq  indiki  Ermən istan  ərazisin i,  Kürdən  aşağı  indiki  Şimali  Azərbaycan 
ərazisini  və  İ.M.  Dyakonova  görə,  hətta  Mannanı  da  əhatə  edirdi  (102,  50). 
Ermənistan  əra zisində  ilk  dövlət  quru mu   da  məh z  Sa k  çarlığ ı  kimi  təşəkkül 
tapmışdır.  IV  əsr  erməni  tarixçisi  Koryon  yazmışdır  ki,  ermənilər  Aşkenazın 
(Bibliyada sakların  dövləti belə adlanır) nəslidir, yəni ermənlər sakların tabeliyində 
idilər.  Sa k  ça rla rın ın  qədim  ermən i  mənbələ rində  skaordin lər  –  ―sak  oğlu‖lar 
adlanması  da  bununla  bağlıdır.  Alban  tarixçisi  Musa  Kalankatlı  yazır  ki,  Haykın 
oğlanları  (yəni,  ermənilər)  Paruyur  skaordidən  sonra  çarlıq  etməyə  başladılar. 
Bununla  əlaqədar  olaraq  Vəsr  ermən i  tarixç isi  Moisey  Xorenasinin  bir 
mə lu matın ın rusca tərcüməsini olduğu kimi veririk: ―Мы (yəni Moisey Xorenasi – 
Q.Q.), было забыли свирепого  мужа Слака (türkcə Eslak adın ın qədim ermənicə 
yazılışı, əslən saklardandır, - Q.Q.), который не могу сказать наверное, о т Хайка 

---