Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
113 
Bəyazid  ü zərindəki  qələbəsi  nəticəsində  Avropanın  türklər  tərəfindən  işğalı 
təhlükəsi sovuşmuş və fransız kralı IV Ka rl Tey mura  bu münasib ətlə sevinclə  dolu 
mə ktub göndərmişdi) və bununla da öz sonra farsla rın ha kimiyy əti  mid iyalılardan 
qoparmasına şərait yaratdı.       
 
 
 
 
 
İşkuzlarla  əlaqədar  o laraq  bir  mü lahizə  də  vardır.  A zərbaycan 
tədqiqatçıların ın  bəziləri  İşkuz  etnonimində  ―oğuz‖  etnoniminin  ə ks  olunduğu 
söyləyirlər.  Bu fikri təsdiqləyən və ya inkar edən fakt yo xdur, başqa sözlə, ola da 
bilər,  olmaya  da  bilə r.  Məsələ  burasındadır  ki,  Qara  dənizin  şima l  çöllərində 
yaşayan skiflərin  içərisində ―oğuz‖ etnonimi antik müəlliflərin  əsərlərində çəkilmir, 
halbuki  işkuzlar  həmin  skiflərin  bir  hissəsi  idi  və  sonra  da  oralara  qayıtmışdılar. 
Be lə ba xışlar da  mövcuddur ki, asur  mənbələrindəki ― işkuz‖, ―aşquz‖ etnonimin in 
əsl forması ―skud‖dur və semit  mənşəli asur dilində əvvələ ―i‖, yaxud ―a‖, sonuna 
―d‖ əvəzinə ―z‖ səsi əlavə olun muşdur (88, 89). Biz bu fikrin əleyhinəyik, ona görə 
ki,  yu xarıda  skiflərin   şəxs  adlarından  göründüyü  kimi,  yunan  müəllifləri  ço x 
hallarda  adların  (məsələn,  Skil,  Sparqapit,  Skilur,  Liq,  Lipoksay  və  b.) 
başlanğıcında duran türkmənşəli ―e‖ səsini ixtisar etmişlər. Deməli, fikrimizcə asur 
mənbələ rində  işkuz və aşquz  kimi yazılan etnonim  əslində eskutay, yaxud iskutay 
olmuşdur.  Bunu  aşağıdakı  etnonimik  paralellərdən  görmək  olar:  Herodotun 
mə lu matında  Qara dənizin şima l sahillərində sk olot (əslində iskul-ut, yaxud esk ul-
ut), erkən orta əsrlərdə bolqarlarda  və  müasir türk  xa lqla rının bə zilə rində eseq-el, 
esk -il, eşq-il.  Birinci ha lda -ut cəm şəkilç isi (sko lot-―eskullar‖ ),  ikinc i halda is ə el, 
il  ―tayfa  ‖el‖  (eseq  el,  “esek   tayfası,  eli”)  bildirir.  Be lə liklə,  esk utay  (isk utay), 
esk ulut  (yaxud  isk ulut),  eseqel,  esk il  etnonimlə rin,  də  ―esk   (isk)‖  və  ―eseq‖ 
ko mponenti  ayrılır.  Onun  əsl  formasını  müəyyən  etmək  olmu r.  Belə  o lduqda 
işkuzay etnonimində ―oğuz‖ etnoniminin əks olunduğu demək çətindir. 
 
Nəhayət, işku z etnosu ilə  bağlı bir məsələ  haqqında. İ. M. Dyakonov və İ. 
H.  Əliyev  Azərbaycan  ərazisini  əhatə  edən  və  eradan  əvvəl  VII  əsrdə  yaranmış 
Skif  dövləti  haqqında  yazmışlar  (46).  Lakin  nəzərə  alın malıdır  ki,  Skif  çarlığı 
dedikdə heç də işkuzların çarlığı nəzə rdə tutulmu r, ona görə ki, hə min  tədqiqatçılar 
―skif‖ ad ı altında Qara dənizin şimal sahillərində yaşayan əhaliyə antik müəlliflərin 
verdiyi ü mu miləşdirici ―skif‖ ad ını işlədirlər. Skif çarlığı əslində sakların çarlığıd ır, 
―Bibliya‖da skif çarlığ ının Aşkenaz adlandırılması da bunu göstərir, çünki Aşkenaz 
―sakların   (şakların)  çarlığı‖  mənasındadır.  Lakin  işku zların  –  aşku zların 
azərbaycanlıların təşəkkü lünə rolu şübhəsizdir. A zərbaycan ərazisində er. əv. VII  - 
VI əsrlə rə a id ―skif tip li‖ (üç pərli) o x ucla rı (maraq lıd ır ki, ―Kitabi Dədə  Qorqud‖ 
eposunda  da  məhz  üçpərli  o x  ucluğu  qeyd  olunur)  Mingəçirdə  və  Gədəbəy 
rayonunda arxeoloji qa zıntıla r za man ı tapılmışdır.    
 
 
 
S  a  k  l  a  r.  Er.  əv.  I  minillikdə  Orta  Asıya  və  Qaza xıstan  çöllərində 
yaşayan  əhalinin  əsas  hissəsi  Sak  (əslində  Saka,  Şaka)  ad lan mışdır.  Onlar  köklü 
yerlilə r  id ilə r,  çünki  arxeolo ji  qa zıntıla r  onların  tunc  dövründ ə  başlayaraq 
arasıkəsilməz  mədəniyyət  vərəsəliyinə  malik  olduqlarını  göstərmişdir  (33). 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
114 
Arxelo ji  qazıntılar  sakların  yalnız  20%  -də  monqoloid  irqin  nişanələrini 
göstərmişdir,  deməli,  onlar  əsasən  avropoid  irqə  mənsub  idilər  (33,  198-199). 
Antropoloji cəhətdən Orta Asiyanın və Qaza xıstanın türk  xalq larının təşəkkülündə 
mühü m ro l oynamış saklar Altay tayfaları  ilə Aralətrafı ərazinin tayfaları arasında 
aralıq vəziyyət təşkil ed ir (yenə orada).  
 
 
 
 
 
Orta  Asiya  ərazisində  yaşayan  sakların  bir  hiss əsi  antik  mənbələrdə  
massaget  adı  ilə  məlu mdur.  ―Massaget‖  etnoniminin  İran  dilləri  əsasında  izah 
edilməsi  üçün  çox  təşəbbüs  edilmiş  və  nəticədə  qondarma  fikirlər  alın mışdır. 
Əslində  bu  etnonim  türk  d illəri  üçün  səciyyəvi  m-b  əvəzlən məsinə  görə  mas 
(“bas”,  yəni  ―baş‖)  sözündən,  sak  etnonimindən  və  türk  dillərində  cəm  bildirən 
“at”  şəkilçisindən  ibarətdir  və  ―baş  saklar‖  mənasındadır.  Onların  bir  hiss əsi 
eranın  əvvəllərində  Albaniyanın  şimal  şərqində,  indiki  Dərbənd  və  Vəlvələçay 
arasındakı ərazidə yaşayırdı.  
 
 
 
 
 
 
Orta  Asiyadakı  sakların  adı  er.  əv.  VII  əsrdə  yaradılmış  ―Avesta‖  da 
çəkilir.  Diqqəti  cəlb  edən  budur  ki,  bu  mənbədə  saklar  həm  də  Tur,  yaşadıqları 
ərazi Turan adlan ır. İrançünaslar sakları İrandilli saydıqları üçün turları da İrandilli 
hesab  edir  və  İran  etnosundakı  İran  –  Turan  müharibələ rin i  iranlıların  iki  hiss əsi 
arasında  müharibə  kimi  qələmə  verilər.  Halbuki,  Firdovsinin  ―Şahnamə‖sində 
Turan türklərin ö lkəsi kimi göstərilmişdir.    
 
 
 
 
Orta Asiyada saklar haqqında er. əv.  V əsrdən başlayaraq antik  müəlliflər 
yazmışlar.  Lakin   onların   bəziləri  sakları  ənənəvi  olaraq  ―skif‖  adlandırırlar. 
Sakların bu hissəsi haqqında Avropa və rus şərqşünaslarının ço xlu əsərləri vardır. 
Biz  bu  barədə  geniş  söhbət  açmayacağıq.  Onla rın   ha mısı  bu  fikird ədirlər  ki, 
ümü miyyətlə, saklar İrandillilər  idilər.  Eyn i  fikir Azərbaycan tarixşünaslığında da 
var. Aşağıda biz bu fikirlərin qondarma olduğunu deyəcəyik və sübüt edəcəyik ki, 
saklar tə miz türkmənşəli tayfa lar id ilə r, bunun heç şübhəli yeri yo xdur.  
 
Saklar  Azə rbaycan  xalq ının  qədim  tarixində  dərin  iz  qoymuş  və 
Azərbaycan xa lqın ın etnogenizində mühü m ro l oynamış qədim etnoslardan biridir. 
Təssüf  ki,  bu  məsələ  Azərbaycan  tarixşünaslığında  indiyədək  araşdırılma mışdır.
 
Yu xarıda qeyd etdik ki, er.əv.  VII əsrdə kimmerlərin (kəmərlərin) ardınca 
saklar (antik müəlliflərin əsərlərində ―skiflər‖) Cənubu Qafqaza gəlmiş, buradan da 
Ön Asiyaya – Manna və Mid iya ərazisinə  keçmişlər.  Bəzi tədqiqatçılara görə, bu 
hadisə er. əv. 680 –ci  ildə baş vermişdir  (191). He rodot Midiya çarı  Kia ksarın  (er. 
əv. 625-584) hakimiyyəti illərində şimaldan skiflərin  Mid iyaya gəldiy ini yazmışdır. 
La kin  bu  mə lu matdan    ―skif‖  dedikdə  konkret  o laraq  kimlərin  nəzə rdə  tutulması 
aydın deyil. Bəlkə də elə bu köçlərdən biri sakların, digər  kəmərlərindir. Şimaldan 
gələn  sakların  müəyyən  hissəsi  indiki  Şimali  A zərbaycan  və  indiki  Ermən istan 
ərazisində məskunlaş mış, digər hissəsi isə Manna və Midiyaya getmişdir. Sakların 
azərbaycanlıların  etnogenizində  rolunu  nəzə rə  a laraq  biz  əvvəlcə  sakla rın   etnik 
mənsubiyyətini aydınlaşdırma lıyıq.  Bu  zəru rət yu xarıda deyild iyi  ki, hə m  xa ricdə, 
həm də Azə rbaycanda tədqiqatçıların sakları İrandilli etnos saymasından irəli gə lir. 

---