Azərbaycan türkləRİNİN
Yüklə 1,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
downloaded from KitabYurdu.az 135 Calalyan. A lban ölkəsinin tarixi. 1702-1722. Bakı, 1992) adları ilə müqayisə olunur. S a t o (IV əsrdə Alban çarının adı). Türkcə saday- ―istəkli‖, ―sevimli‖ sözündəndir. IX əsrdə uyğurlarda Sada xan, qədim türklərdə Sada şəxs adı ilə (100, 480) müqayisə olunur. A r s v a q e n. Albanlarda bir çarın adı (424-444). Arasbək adının qədim ermənicə ya zılışıdır. Alban çarları içərisində iki Vaçe və üç Vaçaqan adları da məlu mdur. Lakin bu adlar türkmənşəli deyillər, türklərin Orta Asiyadan gətirdikləri İran mənşəli ad lardır. V a ç e (V əsrdə Alban çarının adı). Türkcə (əsli irancadan) vaç – ―haqqı ödəyən‖ (160, V.V. IV, 2) sözündəndir. Soqd dilində pac – ―oruc tutmaq‖ (100, 76) və Vaçaq – ―oruc‖ (yenə orada) sözlə rindəndir. Qədim türklə rdə Vaça şə xs adı (100) ilə müqayisə olunur. M a n a s . V əsrdə Qəbə lə şəhərinin yepiskopunun (―Alban tarixi‖ I kitab, 26-cı fəsil) adı. Gen iş yayılmış türkmənşəli adla rdandır. ― Oğuzna mə‖nin Altay variatında ―Alp- Manaş‖, qırğızların ―Manas‖ dastanında Manas ş əxs adları ilə müqayisə olunur. Türkcə manq – ―bahadır‖, ―döyüşçü‖ sözü və as şəkilçisindən ibarətdir. A r a t a n. V əsrdə Alban feodallarından birinin adı. Türkcə ər- ―kişi‖, ―igid‖ və tən – ―fərqsiz‖, ―eyni dərəcədə‖, ―bərabər‖, ―kimi‖ sözlərindəndir. ―Ərə bərabər‖, ― Ər təkin‖, ― Ər kimi‖ , ―Sanki ərdir (igiddir, döyüşçüdür)‖ məna larındadır. Azə rbaycan dilində də tən (məsələn, cəbr fənnində ―tənlik‖ sözündə) və tək (məsələn, ―Koroğlu tək‖ ifadəsində) sözləri vardır. Qəd im türk dillərində tənq sözündən sonrakı inkişafda “nq” qovuşuq səsinin bir halda “n ” və digər halda “q” səslərinə keç məsi (məsələn, tü kmənşəli tenqri a zə rbaycanlıla rın tanrı, yakutlarda taqarı, xakaslarda teqir kimid ir) ilə ―tən‖ və ―tək‖ sözləri yaranmışdır. X u r s. V əsrdə Albaniyanın Girdiman əyalətin in hakimin in adı (Moisey Xorenasi, III kitab, 60-c ı fəsil). Albaniyanın qərbində xristianlığ ın yayılmasında mühü m rol oynadığına görə, Xaçbulaqda olan qəbri keçən əsrin sonlarına qədər azərbaycanlılar tərəfindən ziyarət ed ilirdi. Əsl adı Urusdur. Ermənicə yazılışda adın əvvəlinə ―h‖ səsinin əlavə olun masıyla Hurs kimi olan ad rus dilinə çevrild ikdə Xurs kimi yazılmış, tarixçilərimiz də belə işlətmişlər. Er.əv I əsrdə Alban çarı Uru z (Urus) şəxs adı ilə eyni mənşəlidir. M a t e (V əsr, Albaniyanın Bərdə mahalının xristian ruhanisinin adı). Türkmənşəli Mete adının qədim ermənicə yazılış formasıdır. Er. əv. III əsrdə Hun imperiyasının əsasını qoymuş Mete (209- 174) xaqanın adı ilə eynidir. Tü rk dillərindəki matı – ―gözəl‖, ―vicdanlı‖ , ―s ədaqətli‖, ―sə mimi‖ , ―doğruçul‖ (160, IV, II, 2045), ya xud matı (batı) – ―mətin‖, ―qüvvətli‖, ― möhkə m‖ sözündəndir. U r b a t (V əsr, Albaniyanın xristian ruhanisinin adı). Türkcə uri – ―oğul‖, downloaded from KitabYurdu.az 136 ―övlad‖, ―kişi‖,‖varis‖ (100, 614) və bat – ―igid‖ sözlərindəndir. X o s k e n (V əsr, Alban xristian ruhanisinin adı). Qədim türkcə k oçk en – ―qartal‖ sözündəndir. Qaraqarpaqlarda Koçqen, Koşken şəxs adları ilə (61) eyni mənşəlid ir. X o ç k o r i k (V əsr, A lbaniyanın indiki Zəngəzur mahalında Tri şəhərinin yepiskopunun adı (―Alban tarixi‖, I, kitab, 19-cu fəsil). ―Xoçkor‖ sözündən və ermənicə əlavə olun muş ik şəkilçisindən ibarətdir. Tü rkcə koç – “qoç”, ―igid‖, ―döyüşkən‖ və kur – ―səbatlı‖, ―möhkəm‖ sözlərindəndir. Erməni dilində “u” səsi olmadığına görə, k ur sözü k ur kimi tələ ffü z edilmiş və sonra da qədim yunan dilin in təsiri ilə (yunan mənbələrində Uruz – un Oroys, ―Kur‖ hidroniminin “Kor” kimi yazılışı ilə müqayisə edin), ―kor‖ kimi yazılmışdır. P y o r o k (V əsr, Alban ruhanisinin adı). IX əsrdə türk bolqarla rda Borik, XIII əsrdə monqollarda Bora k ş ə xs adları ilə eynidir. Adın ― Pjirok‖ kimi ya zılışı, yəni “b” səsinin “p” səsi ilə verilməsi və “j” səsinin əlavə edilməsi qədim ermənicə yazılışı ilə bağlıdır. Məsələn, ―Bə rdə‖ toponimi qədim e rmənicə Partav kimi yazılırdı. Türkcə börü – ―qurd‖, ―canavar‖ və uk – ―varis‖, ―oğul‖ sözlərindən ibarətdir. Q o n a q. Albaniyada ―süvari ordunun ko mandanı‖ (―Alban tarixi‖ , II kitab, 16-c ı fəsil). Türkmənşəli addır (ba x: skiflərdə Xona xis adına). K a z a n (V əsrdə Albaniyaya öz tayfası ilə gə lmiş bir elbəyin ad ı). Gen iş yayılmış türkmənşəli addır. ―Kitabi- Dədə Qorqud‖da Kazan adı ilə müqayisə olunur. Məlu m olu r ki, türklərin (məsələn, qa za xla rın) xalq təqvimində Ka zan hə m də oktyabr ayının adıdır. De mə li, uşaq Kazan ayında doğulduğuna görə, ona bu ad verilmişdir (bizdə keçmişdə Mövlud, Oruc, Məhərrəm, Novruz və s. ən ço x bu bayram ay larında doğulmuş uşaqlara verilirdi). A s p r a k o s. V əsrdə Albaniyada bir feodalın adı. Asparak adından v ə ermənicə ya zılışda sonuna əlavə olunmuş “os” adlıq hal şəkilçisindəndir. Bu şəkilçi qədim erməni d ilində mənşəcə yunan dilindən mən imsəmədir. ―Asparak‖ formasında olan ad isə əslində Asparuk adın ın qədim ermən icə yazılışıdır və VII əsrdə Bolqar dövlətinin hö kmdarı Asparux xanın ad ı ilə eyni mənşəlid ir. V. İ.Abayev Asparux adını İran dillərində ―işıqlı at‖ kimi izah etmişdir. Əlbəttə, bu qondarma izahdır. Asparuk türkcə ―aspar‖ və u k – ―oğul‖, ―varis‖ h issələrinə ayrılır. Adın b irinci ko mponenti ―aspar‖, ―aşpar‖ qədim türklərdə titul bildirən sözdür və VII əsrdə Türk xaqanlığının xanı İşbar xan ın adında ö z əksini tap mışdır. Asparuk ―aspar (aşbar) oğul (varis)‖ mənasındadır. Bundan əvvəlki əsərimizdə biz yanlış olaraq bu ad ın türkcə es – ―ağıl‖, ―zəka‖, ―idrak‖ birok – ―yeganə‖, ―yalnız‖ sözlərindən ibarət olduğunu yazmışdıq (bax: 85). B a k u r. Albaniyada xristian ruhanisinin adı (V əsr). Türkcə bak – ―bəy‖, ―tayfa başçısı‖, ―knyaz‖ və ur – ―varis‖,―oğlan uşağı‖ sözlərindəndir. Lakin türk dillərində bak ur – ―böyük‖, ―ulu‖ sözü də vard ır (160, IV, II, 144). (Eran ın III əsrində şimaldan Gü rcüstana gəlmiş türkmənşəli cinli tayfasının başçısı da Çin- Yüklə 1,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|