downloaded from KitabYurdu.az
139
şəkilçisindəndir. XII əsrdə səlcuq – oğuz əmirlərindən Eqan- Taisi, XVI əsrdə
Azərbaycan Qızılbaş tayfalarından Ustaclunun bir qolu Eqanlu adlan ırdı.
S u m b a t. Sunbat adının (danışıqda n-m əvəzlən məsinə görə) fonetik
formasıdır. IX əsrdə Babəki tutub ərəb sərkərdəsi Afşinə təslim edən Sisakan çarı
Səhl ibn Sunbatın adı ilə müqayisə olunur. Türkcə sun – ―gözətçi‖, ― keşikç i‖ və
bat – ―mətin‖ sözlə rindəndir. Ona görə bu adın yəhudi mənşəli Şa mbat adından
olması haqında ermən i tarixçilərinin yazdıqları uydurmad ır.
M a x m a t. Digər Ma xmat alban ş əxs adı 478-ci ildən mə lu mdur.
Türkmənşəli Maqbat (b-m əvəzlən məsinə görə) adının fonetik şəklidir. Türkcə
manq- ―bahadır‖ və bat – ―mət in‖, ―qüvvətli‖ sözlə rindəndir.
X a m q i t. Türkcə kam, qam (şəxs adlarında kam, qam adları haqqında
bax yu xarıda Midiyada Qau mata adına) ―şaman‖ və iqit – ―igid‖ sözlərindəndir.
T a m d i k i a n. Tamdik ad ından və farsca – ian şəkilçisindən hesab
edirlə r. Türkcə - tam ―qala‖, ―‖ qala d ivarı‖ sözü və - dik (lık) şəkilçisindəndir.
―Qalabəyi‖ mənasındadır.
Mənbədə albanların Ta mdikyan nəslindən bir şəxsin Va rdim adlandığı da
göstərilir. Vardim ad ı türk dillərindəki bar – ―var‖, ―hazırda meydanda olan‖,
―mövcud olan‖, ―varlıq‖ sözündəndir. Bu ad kö rpənin ―dilindən‖ onunözünə
verilmiş addır. Oğul gözləyən ata- anaya sanki körpə “vartim‖ (yəni ―gəldim‖
mənasında) deyir. Qədim türklərdə uşağa advermə mot ivinin b ir forması da belə idi.
K u r d a k y a n. Türkcə ―Kurdək‖ sözü və orta fars dilindən erməni dilinə
keçmiş “ian” (“yan”) şəkilçisindəndir. Türkcə kur – ―səbatlı‖, ―möh kəm‖, və
―dək- ―tək‖, ‖kimi‖, ―təkin‖, ―sanki‖ sözlərindən ibarət olub ―Kur kimi‖
mənasındadır. Erkən orta əsrlərdə Cənubi –Şərqi Avropa çöllə rində türk
ağacərilərin hakimi Kuridak (58, 55) şəxs adı ilə eynidir. Adın birinci ko mponenti
hunlarda Kursix (Kur və bənzəyiş, o xşarlıq bildirən siq, şiq sözlərindən, eyni ilə
―Kur kimi‖) VII əsrdə Şərq i Türk xaqanlığın ın banisi Kur – Şad (kur və şad –
―vəliəhd‖ sözlərindən), erkən orta əsrlərdə Cənubi Rusiya çöllərində türk
maca rla rda Kursan (58, 547) (ku r və əsən – ―sağlam‖ sözlə rindən) şə xs adlarında
da vardır.
S a v a r. Arsakda Ər- Rub mahalın ın ərəb mənbələrində hakimi (IX əsr).
Bu ad ı həm Savar, həm də Səvər (bax: Zobər şəxs adına) saymaq olar. Türkcə
səbər (başqırdca səbər, xa kasca sibər, monqolca tsəbər, buryat- monqolca səbər),
ç-s əvəzlən məsinə görə səbər – “çəvər”, ―təmiz‖, ―ehtiyatlı‖, ―qənaətcil‖, ―qayda
sevən‖, ― xoşa gələn‖ sözündəndir (160, 142; 160, 111, 2, 1993, 1997). Er. əv. V
əsrdə ermən ilərin türk mənşəli sak hakimi Savar, IX əsrdə bolqar xan ı Sevar (70,
235) və X əsrdə Dəylə min türk hakimi Savar (I, 62) ş ə xs adları ilə müqayisə olunur.
M ə h a c i r. Eht ima l ki, Məqacur adından təhrifid ir. Türkcə məqə-
―həmişə‖, ―daim‖ və çur (titul) sözlərindəndir (160, III, 2, 2172). X əsrdə
türkmənşəli ərəb sərkərdəsinin adı Manqaçur şəxs adı ilə müqayisə olunur.
Ə s ə n C a l a l. XII əsrdə Qarabağın dağlıq hissəsində xristian albanların
downloaded from KitabYurdu.az
140
Xaçın knyazının ad ı. Ermən icə epiqrafik abidədə ―Hasan Calal‖ kimi yazılmışdır.
Bu adın ―Cəlal‖ hissəsi orta əsrlərdə geniş yayılmış ərəbcə ―Calal- üd Dövlə‖
titulunun qısaldılmış formasıd ır. Hakimin əsl adı isə Əsəndir, lakin ermənicə ad ın
əvvəlinə ―h‖ səsi əlavə olun muş və ―ə‖ səsi olmadığ ına görə Hasan kimi
yazılmışdır. Tarixçilərimiz isə bu kişinin adın ı indiyədək ermən icədən ruscaya
Qasan, Xasan, ruscadan azərbaycancaya Həsən kimi çevirib ya zırlar. Belə liklə,
türkmənşəli Əsən şəxs adı (türkcə əsən – ―sağlam‖, ―gümrah‖ sözündən) ərəb
mənşəli Həsən adı ilə eyniləşdirilmişdir, ha lbuki albanla rın xristian hiss əsinin
hakiminin, ərəb lərin və isla mın qatı əleyhdarın ın adı ərəbcə ola bilmə zdi. La kin
Ha mbarsumyan kimi tə ləffüz edilən və yazılan adı ermə ilər heç də rusca
Xa mbarsumyan, ya xud Qa mbarsumyan yo x, A mbars u myan yazırlar və düz də
edirlə r. Elədirsə, ermən icə Hasan kimi yazılmış adı Fə ridə Mə mmədovanın rusca
Qasan, azərbaycanca Həsən yazması nədən irə li gəlir? Bu, türkə qa rşı nifrətdən,
necə olursa olsun albanları türkə ya xın bura xma maq n iyyətindən irə li gə lir. Əsən
Calalın babasının adı da Əsən olmuşdur və ermənicə o da Hasan yazılır. Gəncəsər
monastrında (1216-1238-ci ildə tikilmişdir) 1240-cı ilə aid kitabədə Əsən Calalın
―Vaxtanqın oğlu, böyük Hasanın nəvəsi Hasan Calal‖ adlan masından görünür ki,
onun babası da Əsən adlan mışdır. Aydındır ki, hə min Əsən də ə rəbcə ―Həsən‖
adından ola bilməzd i. Deməli, qədim ermənicə yazılışda şəxs adların ın və
toponimlə rin əvvəlinə ―h‖ səsi artırılma o lduğu nəzərə alın ma lıd ır. Erməni
mənbələ rində indiki Aterk – ― Haterk‖ , Aran-Daş – ―Hrandaş‖, Aran – ―Hran‖ və s.
kimi yazılmışdır. ―Əsən‖ sözü şəxs adlarında alban Sanesan şəxs adında öz əksini
tapmışdır. Antik müəllif Dion Kassiy Şimali Qafqazda Azık (Yazıq) tayfasının
başçısının adını Zantik kimi yazmışdır. Yazıqları iran mənşəli tayfa hesab edən
tədqiqatçılar Zantik ş ə xs adı üstündə çox çalış mış, lakin onu İran d illə ri vasitəsilə
izah edə bilmə mişlər. Ha lbuki bu ş əxs adı türkcə əsən, əzən – ―sağlam‖ , ―gümrah‖
sözü və -tık (-lık) şəkilçisindən ibarətdir. Lakin antik müəllif ad ın başında duran ―e‖
və ya ―ə‖ səsini yazma mış, ya xud onu mə lu matçısın ın tələffüz etdiyi kimi qeyd
etmişdir.
Əsən Calalın ad ı erkən orta əsrlərdə uyğurlarda Asan, Asan-tiqin (168,
128, 178), XIII əsrdə monqolla rda Esen-Buqa, Esen- Tey mu r, Əsən, - Tuqay və b.,
XIV əsrdə Bu lqar xanı Asan adı ilə müqayisə olunur.
H o r i ş. Əsən Calalın anasının adı (69, 103). Ermənicə yazılışda əvvəlinə
―h‖ səsi əlavə olun maqla Oris adının təhrifidir. Türkcə oris – ―xoşbəxt əlamət‖,
―xoş nişana‖, ―qismət‖, ―nəsib‖, ―sərvət‖, ―vardövlət‖ (166, I, 667) sözündəndir.
Mənbələrdə bu qadın Arzu xatun da adlanmışdır ki, bu da ―Oris xatun‖ adının
danışıqda təhrif formasıd ır (qeyd edilməlidir ki, Əsən Calalın arvadının adı Mina-
xatun idi).
A q – B u q a. Əsən Ca la lın oğlunun adı (69, 219). Türkcə aq və bok a –
―pəhləvan‖, ―qolu zorlu‖, ―qüvvətli‖, ―bahadır‖, ―döyüşkən‖ (100, 116; bəzi
tədqiqatçıların türk ş ə xs adlarında ―buqa‖ sözünü buğa sözü saymala rı s əhvdir)
Dostları ilə paylaş: |