41
əhalisi quldur ola bilməzdi. Bir ya bir neçə həqiqətən quldurluq edən şəxsə
görə isə (əgər elələri vardısa) kəndin bütün sakinlərini öz doğma yurd-
yuvalarından köçürmək quldurluqla bağlı xüsusi cəza maddələri olan Rusiya
qanunvericilində də nəzərdə tutulmurdu.
Lakin belə aqibət sonradan Nikolayevka adlandırılmış Xuc adlı
azərbaycanlı kəndini də gözləyirdi: “Nikolayevkanın tarixi ... hadisələrlə zəngin
deyildir. O vur-tut 10 il əvvəl tatar kəndi Xucun yerində yaranmışdır. 1894-
cü ilin sentyabrında bura ilk rus köçkünləri gəldi. Onlar Xarkov əyalətinin
malorossları (ukraynalılar-S.R.-T.) idi, aralarında velikorosslardan (ruslardan-
S.R.-T.) ibarət olan 5 ailə də var idi. “Yeni yaxşı torpaqlar” arzusu və torpaq
qıtlığı onları hökumətin Qafqaza köçmək təklifini böyük coşqunluqla qəbul
etməyə vadar etmişdi”. (102)
Quba qəzasının ləzgi əhalisi də doğma kəndlərindən zorla köçürülməyə
məruz qalmışdı. Məsələn, “Küsnət (indiki Vladimirovka) kəndinin sakinləri
çar komendantlarının təzyiqi altında bol otlaq yerləri, məhsuldar torpaqları
və bağları olan kəndlərini tərk etməyə məcbur oldular, məhsul verməyən
dağlara köçdülər və köhnə adla yeni kənd saldılar... Ləzgi əhalisinin Qubadan,
Qusardan və Xudatdan intensiv surətdə sıxışdırılması davam edirdi”. (103)
Qeyd edildiyi kimi, Quba qəzasında rus kəndləri müsəlman kəndlərinin
istifadəsində olan “artıq torpaqlarda” da yaradılırdı. Məsələn, hələ 1832-ci
ildə öz “ Təəssüratlarında” F.A.Şnitnikov “qoşunların daimi yerləşməsi üçün
əlverişli olan yerlərin” böyük bir siyahısını tərtib etmişdi və bu siyahıya
Quba qəzasının, Quba qalası başda olmaqla, demək olar ki, bütöv ərazisi
salınmışdı. (104) Lakin siyahıda qeyd edilirdi ki, “Qoşunların qalanın daxilində
yerləşdirilməsi evlərin darısqal tikilməsi üzündən yalnız sakinlərin qaladan
çıxarılmasından və şəhər təmizlənərək, kazarmalar və digər dövlət tikililərinin
inşasından sonra mümkündür”. (105)
Rus qoşunlarının yerləşdirilməsi üçün əlverişli yerlərin arasında “Qa-
raçay üzərindəki Nügədi kəndinin” və “Qusar çayının üzərində, indiki Yeni
Qubanın olduğu Qusar kəndinin” adı çəkilirdi. (106) Son nəticədə 84-cü Şirvan
alayının mənzil-qərargahının yaradıldığı yer Qusar kəndi oldu və gələcəkdə
burada eyni adlı alayın xidməti və fəaliyyəti şərəfinə Şirvan kəndi salındı. Bir
müddət sonra Quba qəzasında Qafqaz administrasiyası nümayəndələrinin
adı verilmiş “əlavə iki kənd cəmiyyəti” yaradıldı: “Qaraçay biçənəyində qəza
rəisi Kozlyakovskinin adını daşıyan Kozlyakovka kəndi və Hil çöllərində
məşhur Qafqaz generalı Yermolovun şərəfinə eyni adlı kənd”. (107) Keçmiş
Quba qəza rəisinin soyadı ilə Zurabovka adlanan digər bir rus kəndinin adı az
sonra böyük knyaz canişin Mixail Nikolayeviçin şərəfində adı dəyişdirilərək
Mixaylovka adlandırılmışdı, sonralar Mixaylovkanın yaxınlığında yerli əhaliyə
mənsub olan Axtala ərazisində yeni Axtala yaxud Novo-Mixaylovka adlanan
qəsəbə yaradılmışdı. (108)
1918-ci il Quba hadisələri – Azərbaycanın müsəlman
əhalisinin kütləvi qırğını planlarının tərkib hissəsi kimi
Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə
42
Beləliklə, 1830-cu illərdən başlayaraq 1917-ci ilədək Quba qəzasında
19 rus kəndi yaranmışdı: Aleksandrovka, Alekseyevka, Alekseyev cəmiyyəti,
Borispol, Vasiliy cəmiyyəti, Vladimirovka, Yekaterinovka, Yelenovka, Yermo-
lovka, Kozlyakovka, Qusar (kənd, mənzil-qərargah), Mixaylovka (Zurabovka),
Nikolayevka, Novo-Mixaylovka, Pavlovka, Petropavlovka, Radnikovka, Şirvan
(Şirvanovka) və İrəvan xutoru. 1 yanvar 1914-cü il tarixə olan məlumata
görə, ruslar Quba qəzasının bütün əhalisinin (184 164 nəfər) –3 %-ni – (5
419 nəfər) təşkil edirdi. (109)
Artıq yuxarıda qeyd edildiyi kimi, hökumət yeni köçkünlərin pravo-
slav kilsəsinə sədaqət ruhunda tərbiyə edilməsinə birinci dərəcəli əhəmiyyət
verirdi və bunun üçün rus kəndlərində kilsələr tikilir, prixodlar (məhəllə kilsə
təşkilatı- S.R.-T.) yaradılırdı.
Qubada “hərbi qulluqçulardan və çox az sayda mülki məmurlardan
ibarət olan yerli pravoslav əhalinin” tələbatını ödəməli olan ilk pravo-
slav kilsəsi 1834-cü ildə tikilmişdi. 1853-cü ildə yararsız hala düşmüş
köhnə kilsənin əvəzinə yenisini tikmək qərara alındı və onun üçün bazar
meydanında yer ayrıldı. “Bu yer münasib olmadı ...çünki müsəlman əhalisinin
yaşadığı hissənin mərkəzində yerləşirdi... Quba şəhərinin xristian əhalisi yeni
kilsə binası üçün şəhərin qərb hissəsində yalnız pravoslavların, və qismən
ermənilərin yaşadığı başqa bir yer seçdi. Bu yer ... fərdi bir şəxsə, müsəlmana,
əslən qubalı olan Məmməd Əli Mahmud oğluna məxsus idi. Şəhərlilərin
xahişinə əsasən, o bu sahəni təmənnasız olaraq kilsə tikintisi üçün güzəştə
getdi”. (110) Sonralar digər rus kəndlərində – Mixaylovka, Yelenovka, Qu-
sar, Nikolayevkada kilsələr tikildi, bir çox kəndlərdə həmçinin kilsə-prixod
məktəbləri mövcud idi. (111)
Lakin, A.Yunitskinin “Təsvirləri”ndən” göründüyü kimi, qəzada
kifayət qədər “allaha ibadət evlərinin” və pravoslav ruhanilərin olmasına
baxmayaraq, prixoda mənsub olanların çoxu heç də “pravoslav kilsəsinə
sədaqət ruhunda tərbiyə almağa” can atmırdılar... Bu baxımdan Yelenov-
ka kəndinin sakinləri – “daha çox sənətkarlığa və kəndli əməyinə daha az
meylli olan...” adamlar xüsusilə seçilirdilər: “Hər bir evdə – yoxsulluq, bir də
içkiyə aludəçilik, qadınlar da içir..., gözə çarpan digər qüsur... demək olar
ki, hamısına xas olan xudbinlik, bir-birinə qarşı nifrətdir. Öz həmməsləkinə
məhəbbət itirilmişdir, bəzən bir qonşu digərinin bədbəxtliyinə sevinir... Bir
çoxları istirahət günlərində günah hesab etmədən işləyir (evdə), və ya bir
şey satmaq üçün şəhərə, bazara gedirlər, bu səbəbdən də allaha ibadət evi,
ələlxüsus yayda,
demək olar ki, boş olur”.
Bu cür naqis vərdişlər, xüsusilə sərxoşluq, Borispol və Petropavlovka
kəndlərinin sakinlərinə da xas idi: “imkansız dərəcədə kobud və ədəbsiz”,
“kilsəyə böyük tənbəlliklə gedirlər.”
Qubanın rus kəndlilərinin “dini” cəhalət səbəbini A.Yunitskinin iqtisadi