Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sənədləri Quba. Aprel-May 1918-ci IL
Yüklə 4,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
11 içmiş gənc Hüseyn Əli Xanı (Sultan Əhmədin oğlunu) Qubanın hökmdarı təyin etdi. (21) Belə bir ehtimal da mövcuddur ki, bu hadisə 1726-cı ildə deyil, 4 il əvvəl, 12 yaşlı Hüseyn Əlini Quba xanı təyin etmiş və sonra bu təyinatı təsdiq etmiş I Pyotrun özünün iştirakı ilə baş vermişdir. (22) Rus mənbələrinin göstərdiyi kimi, Quba xanı öz əməllərində kifayət qədər müstəqil idi, Rusiya xəzinəsinə vergi (xərac) vermirdi və öz üzərinə yalnız tələb olunan vaxt öz təbəələri ilə birlikdə hərbi əməliyyatlarda iştirak etmək - təbii ki rus qoşunlarının tərəfindən - öhdəliyi götürmüşdü. (23) Quba xanlığının tarixinin bundan sonra necə təşəkkül tapacağı təbii ki, məlum deyildi, lakin təsvir olunan həmin hadisələrin gedişi zamanı qonşu İranın siyasi səhnəsində yeni bir şəxs olan fəal və istedadlı sərkərdə Nadir Qulu, “Azərbaycanda Səfəvilər dövründə başlanmış xanlıqların yaranma və formalaşma prosesini bir qədər ləngitmiş” (24) gələcək Nadir Şah Əfşar pey- da olur. Onilliklərlə döyüşlərdən sonra Nadir şah Rusiya və Türkiyə tərəfindən zəbt edilmiş torpaqları geri, İranın nəzarətinə qaytara bildi. 1732-ci və 1735- ci illərdə Nadir Rusiya ilə sülh müqaviləsi bağladı və həmin müqaviləyə əsasən Rusiya öz qoşunlarını Azərbaycanın Xəzəryanı torpaqlarından çıxardı. 1734-cü ildə Nadir ona müqavimət göstərdiyinə görə Şamaxını tamamilə dağıtdı, şəhərin əhalisini isə Ağsuya – Yeni Şamaxıya köçürdü. 1736-cı ildə o, Türkiyə ilə sülh müqaviləsi bağladı və həmin müqavilə əsasında Türkiyə 1722-ci ilədək İrana məxsus olan bütün əraziləri geri qaytardı. Elə həmin 1736-cı ilin lap əvvəllərində (yanvar-mart aylarında) Nadir Muğanda “qa- baqcadan seçilmiş tərkibdə” qurultay çağırdı və “şah seçildi”. Bu “seçki” ilə razılaşmayan Qarabağ bəylərbəyi Uğurlu xan Qacar“ bir qədər sonra öz torpaqlarının üçdə iki hissəsini itirdi”. (25) Muğanda qurultayın çağırılması və ondan sonra baş verən hadisələr, o cümlədən müstəqil Car-Balakən cəmiyyətlərinə və Dağıstana qarşı cəza yürüşləri (1741-1743-cü illər), Türkiyə ilə üçillik müharibə (1743-1746-cı illər), Xəzər dənizində donan- ma yaratmaq cəhdi və sairlər göstərir ki, Nadir şahın hakimiyyəti illərində (1736-1747-ci illər) siyasi hadisələrin mərkəzi yenə də Azərbaycan ərazisi olmuşdur. “Bütün bunlar Azərbaycanın əhalisi üçün yaxşı heç nə vəd etmirdi. Əksinə, onun ərazisi itaət etməyən dağlılarla mübarizədə Nadir tərəfindən Dağıstana göndərilən cəza ekspedisiyalarının tapdağı altında qalan çöllərə, habelə Azərbaycanın özündə, əsasən də Şirvanda üsyançılara qarşı döyüş meydanına çevrilmişdi”. (26) Şirvan hakimlərindən fərqli olaraq, mövcud feodal özbaşınalığı şərai- tində, İranın və Türkiyənin siyasi ambisiyaları və Rusiyanın işğalçı planları qarşısında daha təmkinli siyasət aparan Qubalı Hüseyn Əli xan bu zaman heç kimlə münasibətləri korlamamağı üstün tutur və Rusiyaya olduğu kimi İrana da dostluq münasibəti göstərir və bunun müqabilində mükafatlandırılır: Na- dir Azərbaycana ilk yürüşündə Salyanın idarə edilməsini Hüseyn Əli xana 1918-ci il Quba hadisələri – Azərbaycanın müsəlman əhalisinin kütləvi qırğını planlarının tərkib hissəsi kimi Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə 12 həvalə edir. Lakin tezliklə Salyan yenidən Hüseyn Əli xanın əlindən alınır və Nadir şah ona “yalnız Qubanı idarə etməyi” tapşırır. (27) Bu dövr Quba əhalisi sənətkarlıqla və ticarətlə məşğul olan kiçik bir şəhər idi. Akademik İ. Beryozinin fikrincə “böyük Qubanın” yaranmasına səbəb Xudat şəhərinin inzibati mərkəz kimi öz əhəmiyyətini itirməsi və 1735-ci ildə xanlığın paytaxtının Qubaya köçürülməsi olmuşdur ki, bundan sonra Xudat əhalisinin çox hissəsi də Quba şəhərinə köçmüşdür. Paytaxtın köçürülməsinin 1747-ci və ya 1748-ci ildə baş verdiyi barədə digər fərziyyələr də mövcuddur. (28) Beləliklə, Quba şəhəri 1735-ci ildə Hüseyn Əli xanın dövründə eyni adlı xanlığın paytaxtı olur. Xanlığın tərkibinə əhalisi əkinçiliklə, bağçılıqla və heyvandarlıqla məşğul olan yüzlərlə kiçik kəndlər də daxil idi. Quba xanlığının özündə nisbi siyasi sabitliyə baxmayaraq, 1740-cı illərdə onunla qonşu olan ərazilərdə – Şirvanda, Dağıstanda, Qarabağda, Şəkidə Nadir şahın qoşunları ilə hələ də mərkəzi İran hakimiyyətinə tabe ol- maq istəməyən yerli hakimlərin silahlı qüvvələri arasında hərbi əməliyyatlar bitmirdi. 1743-cü ildə Şirvan ərazisində şah İranına qarşı xalq üsyanı başlandı. Üsyan yalnız Nadir şahın artilleriyasının tətbiqi sayəsində yatırıldı və bunun da nəticəsi olaraq üsyanın mərkəzi Yeni Şamaxı – Ağsu şəhəri tu- tuldu. Elə həmin ilin noyabrında Nadir şah 15 minlik qoşunla Hacı Çələbi xanın rəhbərliyi altında üsyan etmiş şəkililərə qarşı yürüş etdi. Yalnız iki il- lik mübarizə və Şəki şəhərinin (Gələsən-Görəsən qalasının) mühasirəsindən sonra, 1745-ci ilin fevralında Çələbi xan Nadirin hakimiyyətini tanımağa məcbur oldu. Lakin bütün bu hərbi yürüşlər İran dövlətinin özü üçün də iz buraxmadan keçmirdi. Nadir şahın hakimiyyətinin son illərində onun dövləti kəskin surətdə yoxsullaşmışdı. Vəsaitlərə ciddi ehtiyacı olan Nadir şah bir- birinin ardınca yeni fövqəladə vergilər haqqında sərəncamlar verməyə başladı ki, bu da rejimə qarşı silahlı üsyanlar üçün bir təkan oldu və nəticədə “xəracın ağırlığı ucbatından həm Gəncə, həm Samux, həm İrəvan, həm də Aranın digər şəhərləri və təbəələri ondan ayrıldılar”. (29) Beləliklə, Nadir şah hələ sağ ikən Azərbaycanın bu və ya digər əyalət- lərinin mərkəzi hakimiyyətə tabeçiliyi sona yetdi və İrandan asılı olmayan gələcək Azərbaycan xanlıqlarının əsası qoyulmağa başladı. Bu prosesin Nadir şahın ölümündən (19 iyun 1747-ci il) sonra güclənməsi uzunsürən İran hökmranlığının ləğv edilməsinə və on beş xanlığın yaranmasına gətirib çıxardı: «... XVIII əsrin ortalarında artıq Azərbaycanın bütün ərazisində kiçik, lakin faktiki olaraq İranın mərkəzi şah hakimiyyətindən asılı olmayan 17 xanlıq yaranmışdı. Onların hamısı şimalda İranın öz sərhədlərindən Böyük Qafqaz sıra dağlarınadək, qərbdə Sultan Türkiyəsinin, Ermənistanın və Şərqi Gürcüstanın sərhədlərinə, Xəzərin sahillərinədək Azərbaycanın tarixi torpaqları hüdudunda yerləşirdi. ...Bütün bu xanlıqlar, bir qayda olaraq, ayrı- ayrı tayfa nəsillərinə başçılıq edən Azərbaycan feodallarının kübar nəsillərin Yüklə 4,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|