Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sənədləri Quba. Aprel-May 1918-ci IL
Yüklə 4,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
29 Azərbaycan əyalətlərindən fərqli olaraq, Quba əyalətində əhəmiyyətli dərəcədə çoxala bilmədilər. Bunun səbəbi bir sıra amillərlə, o cümlədən əyalətin əhalisinin sıxlığı və bilavasitə “müsəlman” əhalisinin özünün etnik baxımdan rəngarəngliyi ilə izah olunurdu. Yeni əldə edilmiş Cənubi Qafqaz ərazilərinin, o cümlədən Quba xanlığının, əhalisinin vəziyyətinin öyrənilməsi, demək olar ki, bu diyara müxtəlif vaxtlarda səfər etmiş bütün ekspedisiyaların maraq dairəsinə daxil olmuşdur və bu, öz əksini rus məmur ya hərbçilərinin məruzələrində tapmışdır. Məsələn, P.Q.Butkov 1796-cı ildə hələ rus istilasına qədər olan hesabat-məktublarında artıq Quba xanlığını “əyalət” adlandırır və göstərirdi ki: “Quba əyalətinin əhalisinin sayı 23.147 nəfərə çatır. Onlardan yerli sakinlər türkü adlandırılan dildə danışır, Öməri təriqətinin ardınca gedərək, müsəlman dininə sitayiş edir; bu yerlərə sonradan gələnlər isə digər yed- di mahalda məskunlaşmışlar; lakin Müskür, Bərmək və Sədan əyalətlərinin əhalisi tat adlandırılan dildə danışır və Ələvi təriqətinə mənsubdur; Buduq və Xınalıq mahallarının əhalisi Öməri təriqətinə etiqad edir və ləzgi dilinə çox yaxın olan dildə danışırlar, Maqan düzündən köçmüş, Fətəli xanın və onun atası Hüseyn-Əli xanın hakimiyyəti dövründə burada məskunlaşmış Şabran əyalətinin əhalisi Ələvi təriqətinə etiqad edir, amma, qubalılar kimi türkü adlanan dildə danışırlar. Böyük hissəsinin Müskür mahalında məskunlaşdığı ermənilər 180-dək təsərrüfat təşkil edir, azad surətdə öz dini qanunlarına əməl edir, altı kilsələri və on keşişləri var. Yəhudilər Qubanın qarşısında yerləşən xüsusi Kulqat kəndini təşkil etməklə, 200 təsərrüfatda məskunlaşmışlar... Onlar həddən artıq yoxsuldur, öz dillərində danışırlar, öz dini qanunlarına etiqad edirlər, dörd sinaqoqları və dörd ravvinləri var”. (71) Beləliklə, əgər evlərin sayı – “Quba əyalətinə daxil olan 245 kənddə 6364 ev” – də nəzərə alınarsa, (72) asanlıqla müəyyən etmək olur ki, XVIII əsrin sonuna Quba xanlığının əsas əhalisini yerli sakinlər – müsəlmanlar təşkil edirdi. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, qədimdən Qubanın yerli əhalisini qafqaz- dilli, irandilli və türkdilli tayfalar təşkil edirdi, müxtəlif tarixi dövrlərdə burada ərəblər, kürdlər və digərləri məskunlaşmışdır ki, bütün bu əhali qrupunu rus hökuməti ümumi bir ad – “müsəlman əhalisi” adı altında birləşdirirdi. XIX əsrin əvvəllərində Quba əyalətinin müsəlmanları arasında türkdilli əhali çoxluq təşkil edirdi. İstər Cənubi Qafqazın, istərsə də İran Azərbaycanın tarixən etnik türk tayfalarından olan əhalisi həm özü, həm də digər xalq- lar tərəfindən “müsəlman” və yaxud “türk” adlandırılırdı, və bu zaman onun dini şüuru etnik şüurunu üstələyirdi. Cənubi Qafqaz Rusiya İmperiyasının tərkib hissəsi olduqdan bütün türk xalqlarını ənənəvi olaraq tatar adlandıran rus hökuməti, onları digər türk xalqlarından ayırmaq üçün, “azərbaycanlı/ adərbaycanlı” və yaxud “Cənubi Qafqaz tatarları” adlandırmağa başladı. 1918-ci il Quba hadisələri – Azərbaycanın müsəlman əhalisinin kütləvi qırğını planlarının tərkib hissəsi kimi Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə 30 Hökumət tərəfindən “Azərbaycan tatarları” kimi tanınan əhali həm Quba şəhərinin özündə, həm də nə vaxtsa bu yerlərə köç etmiş əcdadlarının - çoxsaylı qıpcak, oğuz və digər türk tayfalarının adını daşıyan kəndlərdə yaşayırdılar (Quba, Alpan, Şabran, Bayat, Qacar, Samur, Çul, Xuc, Çalaxar və d.). Onlar türk dilində danışırdı, islamın həm şiə, həm də sünni məzhəbinə mənsub idilər. (73) Quba əyalətində irandilli xalqlardan tatlar yaşayırdı ki, onlar, iranlıların nəslindən olmaqla, böyük ehtimala görə, Sasanilər sülaləsi dövründə (b.e. III–VII əsrlərdə) imperiyanın şimal sərhədlərinin müdafiə olunması məqsədilə Cənubi Qafqaza köçürülmüşdülər. Belə bir mülahizə də mövcud- dur ki, XIII əsrin əvvəllərində Şirvanın əsas əhalisini təşkil edən tatlar Sasanilər hakimiyyəti dövründə buradakı alban tayfalarının yerini tutmuş və müxtəlif dövrlərdə dini cəhətdən üç qrupa: müsəlman, yəhudi və qriqorian- lara ayrılmışlar. (74) Qubanın müsəlman-tat əhalisi əsasən adlarında tat dilinin kökləri qo- runub saxlanılmış kəndlərində (Gəndov, Afurca, Zərqava, Rustov, Zuxur və d.) yaşayırdı ki, bu kəndlər də dağınıq şəkildə türkdilli Azərbaycan kəndləri arasında yerləşirdi. Tatlar ənənəvi şiə olmaqla - yalnız az hissəsi isə sünni idi – öz aralarında tat dilində, digər xalqlarla isə türk dilində danışırdılar. (75) Qubanın müsəlman əhalisinin böyük hissəsini ləzgilər – əyalətin qədim əhalisi təşkil edirdi ki, onların da böyük əksəriyyəti Quba əyalətinin Dağıstanla həmsərhəd olan ərazilərində, Samur çayının sağ sahilində məskunlaşmışdı. Cənubi Dağıstanın orta əsrlərdə Şirvanşahlar dövlətinin tərkibinə daxil olması və yaxud onun təsiri altında olması ləzgilərin müntəzəm olaraq Dağıstandan qonşu ərazilərə (o cümlədən Quba xanlığına) köç etməsinə səbəb olmuşdur. Onlar köçdükləri ərazilərdə yeni yaşayış nahiyələri yaradaraq, bir çox hallar- da həmin nahiyələrə özlərinin keçmiş kəndlərinin adını vermişdilər. Məsələn, Quba əyalətinin ləzgilər yaşayan kəndləri – Zeyxur, Muruq, Muruqoba, Ləgər, Gədəzeyxur, Yeni Zeyxur kəndləri Dağıstanın eyni adlı kəndlərindən gələn əhali tərəfindən yaradılmışdı. (76) Ləzgilər sünni idilər, öz ləzgi, habelə türk dillərində danışırdılar. Quba əyalətində ləzgilərdən başqa ləzgi dilinin Şahdağ dil yarım- qrupuna daxil olan digər çoxsaylı Qafqaz xalqları: xınalıqlar, qrızlar, buduqlar da yaşayırdı. Xınalıqlar, təkcə bir kəndin əhalisi olmaqla, qədim Qafqaz Albaniyası əhalisinin nəslindəndirlər, sünnidirlər, yüksək dağ kəndi Xınalıqda yaşayır, xınalıq, habelə türk və ləzgi dillərində danışırdılar. Buduqlar Şərqi Qafqaz xalqıdır, əsasən Quba şəhərindən 64 kilometr cənubi-qərbdə yerləşən eyni adlı kənddə yaşamışlar, lakin əkin torpaqlarının çatışmazlığı səbəbindən ətraf ərazilərdə də məskunlaşmışdılar. Köç etmiş buduqlar tərəfindən Müşkür, Şabran mahallarında və digər mahallarda “oba” Yüklə 4,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|