Azərbaycanlilarin II dünya müharġBƏSĠNDƏ ĠġTĠraki
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
12 Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti hökumətinin 1919-cu il dövlət büdcəsində hərbi xərclər büdcənin 24 faizini təşkil edirdi və həmin il 25 min nəfərlik milli ordu yaradılması nəzərdə tutulmuşdu. Hərbi Nazir general S.Mehmandarov 1919-cu ilin 2 aprelində Nazirlər Şurasına göndərdiyi məktubunda Azərbaycan xalqının şöhrətli hərb tarixinə malik olduğunu və bu qəhrəmanlıqlar tariximiz əsasında ordumuzun şəxsi heyətinin milli vətənpərvərlik ruhunda tərbiyəsinə başlanmasının vacibliyini göstərərək yazırdı: “...yüzillik rus hökmranlığından azad olmuş türk xalqının yadına salmaq lazımdır ki, biz həmişə asılı vəziyyətdə olmamışıq” 4 . 1919-cu ilin aprelində ingilis qoşun hissələri Zaqafqaziyadan geriyə çəkilməyə başladı. Lakin eyni zamanda Azərbaycan üçün Şimaldan Denikinin 150 minlik könüllü ordusu tərəfindən təcavüz qorxusu (“Vahid və bölünməz Rusiya” şüarı altında) reallaşmağa başlayırdı. Denikin Xəzər donanmasının bir hissəsini zəbt etmişdi və bunu 1828-ci ildə tərtib edilmiş Türkmənçay müqaviləsi ilə əsaslandırırdı. Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti hökumətinin buna cavab notasında deyilirdi ki, Türkmənçay müqaviləsinə imza edən çar hökuməti yıxılmışdır və bu müqavilə öz qüvvəsini itirmişdir. Denikinin Xəzər dənizinə şimaldan nəzarəti Bakıdan Həştərxana satılmaq üçün neft ixracına mane olurdu. Denikinin hərbi hissələri 1919-cu ilin yayında Dağıstana daxil olmuşdu. 1919-cu ilin avqustunda ingilis hərbi hissələrinin Azərbaycanı tamamilə tərk etməsindən istifadə edən Denikin öz hərbi dəstələrinə Dərbənd istiqamətində hücuma keçmək haqqında əmr verdi. Belə bir vəziyyətdə Azərbaycan parlamanı fövqəladə iclasında Dövlət Müdafiə Komitəsi yaratdı və bütün idarəçiliyi Müdafiə Komitəsinə verməyi qərara aldı; ölkədə müharibə vəziyyəti elan edildi; Samur çayı hövzəsində müdafiə istehkamları yaradılmasına başlandı. Lazım gələrsə dövlət idarələrinin Bakıdan Gəncəyə köçürülməsi müəyyənləşdirildi. Azərbaycan ordusunda xidmət edən rus zabitlərinin xeyli hissəsinin Denikinə hüsn rəğbəti və onun xeyrinə cəsusluğu aşkar edildi və onlar Azərbaycandan sürgün edildilər. 1919-cu ilin sonlarında Azərbaycan ordusu iki piyada və bir süvari diviziyasından ibarət idi. Bundan əlavə Gəncədə iki artilleriya batareyası və yüngül toplara malik xüsusi diviziya yaradılmışdı. Ordunun tərkibində həmin dövrdə üç zirehli qatar, 4 hərbi təyyarə, 6 zirehli avtomobil və s. var idi. 1920-ci ilin əvvəlində Azərbaycan ordusunun şəxsi heyətinin 40 min nəfərə çatdırılması planlaşdırıldı. Hərbi xidmətə 19-24 yaşlı müsəlman əhalisinə məxsus gənclərin çağırılması nəzərdə tutulurdu. Ordunu gücləndirmək üçün 5 tank, 12 hidroplan, 6 aeroplan, 9 zirehli avtomobil və s. alınması planlaşdırılmışdı. Gəncədə bir hərbi zavod işləməyə başlamışdı. Lakin eyni zamanda Azərbaycanın Avropa 4 Bax: Nəsib Nəsibzadə, Azərbaycan Demokratik Respublikası, Bakı, 1990, s.67. 13 ölkələrində silah alması da böyük çətinliklərə rast gəlirdi. Belə ki, Antanta ölkələri Azərbaycanın Osmanlı Türkiyəsi ilə əlaqələrini bilərək, ona silah satmaq istəmirdi. Ermənistana isə xristian nəvazişi ilə nə istəyirdisə verirdilər. Bütün bunlara baxmayaraq Azərbaycan ordusu xeyli möhkəmləndi və yüksək intizamlı ordu yaradılmışdı. 1919-cu ilin sentyabrında Bakıda olmuş ingilis hərbi müxbiri Skotland Liddel öz təəssüratlarında yazırdı: “Mənə deyirdilər ki, burada qarışıqlıqla rastlaşacağam, amma heç bir qarışıqlıq görmədim... yol boyu biz Azərbaycan ordusunun yüzlərlə cavan əsgəri ilə qarşılaşdıq, onlar iki il əvvəl gördüyüm əsgərlər deyildilər. Hətta bir ay əvvəlkilərə belə oxşamırdılar. Azərbaycan ordusu sürətlə təşkil olundu, sürətlə də lazımi şəklə düşdü. Azərbaycan dərk etdi ki, intizamsız ordu sadəcə olaraq yaşaya bilməz. Azərbaycanda dəmir intizam hökm sürür, elə bir intizam ki, Rusiyada belə yoxdur” 5 Lakin əvvəllər Denikinlə ittifaqda olan daşnak Ermənistanı rəhbərliyi Denikinin məğlubiyyətindən sonra Rusiya bolşevikləri ilə də əlaqədə idi və Qarabağı zəbt etmək üçün bütün hazırlıq işini görmüşdü. Rusiyanın XI ordusu Azərbaycanın şimal sərhədlərinə yaxınlaşdığı dövrdə (Azərbaycan Ordusunun əsas qüvvələri Qarabağa göndərilmişdi) 1920-ci ilin Novruz bayramı günlərində Ermənistanın daşnak hərbi hissələri Xankəndi qarnizonuna hücum etdi. Bu hücum dəf edildikdən sonra onlar Qarabağa yeganə keçid olan Əsgəran qalasını ələ keçirdilər və Xankəndində olan Azərbaycan ordu hissələrini mühasirəyə aldılar. Belə bir vəziyyətdə Azərbaycan rəhbərliyi ölkənin Şimalında olan milli ordunun böyük bir hissəsini general Həbib bəy Səlimovun komandanlığı altında Qarabağa göndərməyə məcbur oldu. Azərbaycan ordusu daşnak ordusu hissələrini və Qarabağın erməni qiyamçılarını darmadağın edərək aprelin 2-də yuxarı Qarabağı düşməndən azad etdi. Hərbi nazir general S.Mehmandarov bu qələbə münasibətilə Azərbaycan əsgərlərinə müraciətində demişdi: “Qəhrəman əsgərlər. Mən şəxsən Almaniya cəbhəsində bir çox müharibələrdə olmuşam, fəqət sizin qədər qəhrəmanlıq göstərən əsgərlərə nadir halda təsadüf etmişəm. Siz mənim ümidlərimi qüvvətləndirdiniz. Siz qanınızla gənc Azərbaycan Ordusunun namusunu mühafizə etdiniz”. Qarabağada istədiyinə nail olmayan Ermənistan hökuməti aprelin 26-da (1920) barışıq xahiş etdi. Lakin həmin vaxtda aprelin 26-dan 27-nə keçən gecə 72 min nəfərlik XI Qırmızı Ordunun zirehli qatarları şimaldan Azərbaycan sərhədini keçərək Bakı üzərinə hərəkət etməyə başladı. Bu hücum parlamana məlum ultimatumdan 12 saat əvvəl başlamışdı. 5 Bax: Nəsib Nəsibzadə, Azərbaycan Demokratik Respublikası, s. 68-69. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|