Azԥrbaycan VII-IX ԥsrlԥRDԤ
Yüklə 2,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
70 "Zaqafqaziyada türkütlԥr (xԥzԥrlԥr - Z.B.) haqq nda "Alban tarixi"nin ԥtrafl mԥlumat bununla (xԥzԥrlԥrin mԥ÷lubiyyԥtindԥn sonra - Z.B.) bitir, bundan sonra nԥ varsa, ham s him vԥ eyhamlardan toxunmuúdur" 1 . M.ø.Artamonov L.N.Qumilyevin 2 fԥrziyyԥlԥrinԥ ԥsaslanaraq bu fakt ԥsass z hesab edir ki, "M.Kalankatuklu L.N.Qumilyevin "türkütlԥr" adland rd ÷ n "xԥzԥrlԥr adland r r vԥ xԥzԥrlԥrin q sa müddԥt üçün Albaniyada olmamas n 630-cu ildԥ Qԥrbi türkütlԥr xaqanl ÷ ndak hadisԥlԥrlԥ ԥlaqԥlԥndirir" 3 .
xԥzԥrlԥr mԥ÷lubiyyԥtԥ u÷rad qdan sonra Albaniyan hԥmiúԥlik tԥrk etdilԥr.
Qeyd etdiyimiz kimi, hԥlԥ Xosrov Ԥnuúirԥvan dövründԥ Albaniyaya 10 min xԥzԥr köçürülmüúdü, xԥzԥrlԥrin ԥlindԥ olan Qԥbԥlԥ 4
5 ; çox ehtimal ki, ki, xԥzԥrlԥr cԥnuba do÷ru növbԥti hücumlar zaman mԥ÷lubiyyԥtԥ u÷rad qda, M.ø.Artamonovun dediyi kimi, Albaniyan tԥrk etmԥdilԥr, sadԥcԥ Albaniya ԥrazisindԥ ԥvvԥlki hԥrԥkԥt yerinԥ, Qԥbԥlԥ rayonuna qay td lar. Burada onlar öz soy÷unçu yürüúlԥri üçün ԥlveriúli hadisԥlԥrin baú vermԥsini gözlԥmԥyԥ baúlayaraq, qԥrbdԥ çox ehtimal ki, Gürcüstan sԥrhԥdlԥrinԥdԥk, cԥnubda isԥ Kür çay nadԥk uzanan, úübhԥsiz, böyük bir ԥrazini nԥzarԥt alt nda saxlad lar. Onlar úԥrqdԥ öz mԥrkԥzi hakimiyyԥtlԥrilԥ daimi ԥlaqԥ saxlayaraq tԥkcԥ Dԥrbԥnd 1 Ʌ.ɂ.Ⱥɪɬɨɦɨɧɨɜ. ɂɫɬɨɪɢɢ ɯɚɡɚɪ, ɫɬɪ. 153. 2 Ʌ.ɇ.Ƚɭɦɢɥɟ. "ɂɫɬɨɪɢɹ ɯɚɡɚɪ" mԥtninԥ qeydlԥr, sԥh. 154-155. 3 Ɇ.ɂ.Ⱥɪɬɚɦɨɧɨɜ. "ɂɫɬɨɪɢɹ ɯɚɡɚɪ", ɫɬɪ. 154, 155. Xԥzԥrlԥrin Albaniyada qalmalar müddԥtinin nԥ qԥdԥr oldu÷una gԥlincԥ, bu mԥsԥlԥ M.ø.Artamonovun yeni ԥsԥrindԥ ԥsla öz ԥksini tapm r; habelԥ demԥk laz md r ki, onun A.Y.Kr mski ile mübahisԥyԥ giriúmԥsi dԥ bu dԥfԥ nԥzԥrԥ çarpm r. 4 Ԥl-Bԥlazuri, sԥh. 193 5 A.Y.Kr mski. Sitat göstԥrilԥn ԥsԥri, sԥh. 298. Xԥzԥrlԥr onda nԥinki Qԥbԥlԥdԥ, indiki Qusar vԥ Mingԥçevir úԥhԥrlԥrinin ԥrazisindԥ yaúam úlar. Mingԥçevir vԥ Sarkelin katakomba úԥkilli qԥbirlԥrin oxúarl ÷ bizi bunda ԥmin edir. Qԥbԥlԥ vԥ digԥr qonúu vilayԥtlԥrin ԥrazisindԥ indi dԥ "Xԥzԥri" adl kԥndlԥr vard r.
71 keçidini deyil, Dԥrbԥnddԥn qԥrbdԥki bütün da÷ keçidlԥrini (A÷bulaq, Salavat keçidlԥri, Bazardüzü da÷ ndak iki keçidi) dԥ diqqԥtlԥ nԥzarԥt alt nda saxlay rd lar, çünki bu keçidlԥrdԥn ԥn q sa müddԥtdԥ Albaniya ԥrazisinԥ qoúun yeritmԥk olard . Xԥzԥrlԥrin Arran ԥhalisinԥ münasibԥti haqq nda "Azԥrbaycan tarixi"ndԥn verilԥn izahat heyrԥtԥ sԥbԥb olur, çünki burada deyilir ki, øranla Bizans aras ndak müharibԥlԥr zaman xԥzԥrlԥr "albanlarla dostlaú b onlarla birlikdԥ Bizans qoúununu düúmԥncԥsinԥ qarú lad lar" 1 . Gԥtirilԥn material bunun ԥksini göstԥrir. Belԥliklԥ, deyilԥnlԥrԥ yekun vuraraq, belԥ nԥticԥyԥ gԥlmԥk olar ki, ԥrԥblԥrin hücumu zaman Azԥrbaycan n bütün cԥnub hissԥsi Sasanilԥr imperiyas n n tԥrkibindԥ qalmaqda davam edirdi. Azԥrbaycan n úimal (Arran, Albaniya) isԥ Qafqaz da÷ ԥtԥklԥrindԥ yerlԥúԥn xԥzԥrlԥrin tez-tez hücumlar na mԥruz qal rd . Eyni zamanda ölkԥdԥ Sasanilԥr caniúini mԥrzban qal rd ki, bu da Albaniyan n ørandan vassal kimi as l oldu÷unu göstԥrir. Eyni zamanda Arran xԥzԥrlԥrԥ böyük mԥblԥ÷dԥ bac vermԥli olurdu, xԥzԥrlԥrlԥ bir çox il ԥrzindԥ edilԥn mübarizԥ isԥ ԥrԥblԥrin ölkԥni istila etmԥlԥrindԥ öz rolunu oynad . østԥr yaz l mԥnbԥlԥr, istԥrsԥ xüsusilԥ arxeoloji qaz nt material VI ԥsrin ax r vԥ VII ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥ ölkԥnin mԥdԥni simas haqq nda bizԥ mԥlumat verir. Mԥnbԥlԥr göstԥrir ki, V ԥsrin ԥvvԥllԥrindԥ Azԥrbaycan n úimal hissԥsinin (Arran) öz ԥlifbas olmuúdur 2 vԥ bu ԥlifban n gürcü vԥ ermԥni ԥlifbalar ilԥ ümumi oxúar cԥhԥtlԥri var imiú. Hԥlԥ V ԥsrdԥ Arranda zԥngin ԥdԥbiyyat var idi, lakin sonralar bu ԥdԥbiyyat yox olmuúdur 3 .
Azԥrbaycan tarixi, I c., sԥh. 95. 2 Ɇ.ɏɨɪɟɧɫɤɢɣ. ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɪɦɟɧɢɢ, ɫɬɪ. 211; ɂɫɬɨɪɢɹ Ⱥɝɜɚɧ, ɫɬɪ. 70, 89/54, 69; Ʉɨɪɸɧ. ɀɢɬɢɟ Ɇɚɲɬɨɰɚ, ɥ. 20. Bax St. Strelcyn. Sur une tradition ethiopienne d'origine yemenite conseruant l'ecritur, p/ 265-267; ɇ.ȼ.ɉɢɝɭɥɟɜɫɤɚɹ. Ʉ ɜɨɩɪɨɫɭ ɨ "ɩɢɫɶɦɟɧɧɵɯ" ɧɚɪɨɞɚɯ ɞɪɟɜɧɨɫɬɢ, ɫɬɪ. 336-339. 3 A.Diringer. The Alphabet,. p. 325-327; N.Kurdian. The Newly Discovered Alphabet, p. 81-83. 72 Arran (Alban) ԥlifbas hԥrflԥrinin say haqq nda müxtԥlif f kirlԥr vard r. Mԥsԥlԥn, N.Karamyans belԥ hesab edir ki, hԥrflԥrin say 21 idi 1 , Ellis Minns belԥ güman edir ki, hԥrflԥrin say 32 imiú 2 . Lakin A.Q.ùanidze vԥ digԥr tԥdqiqatç lar belԥ hesab edirlԥr ki, hԥrflԥrin say 52 olmuúdur 3 . Bu o demԥk deyildir ki, Arranda yaln z bir ԥlifba, bir yaz olmuúdur. Ola bilԥr tap lm ú ԥlifba, ölkԥdԥ iúlԥdilmiú bir neçԥ ԥlifbadan biri imiú; A.Q.ùanidze deyir ki, "çox ehtimal, Arranda tԥkcԥ bir xalq n deyil, bir neçԥ xalq n öz milli yaz s olmuúdur" 4 .
saxs qablar üzԥrindԥ alban oyma yaz lar n n bir neçԥ parças tap lm úd r. Bunlardan biri Mingԥçevirin qԥdim ibadԥtgah üzԥrindԥ oyulub yaz lm úd r. Bu ibadԥtgah n yerlԥúdiyi ԥrazidԥ tap lan saxs qablar üzԥrindԥ dԥ belԥ yaz lar vard r 5 . Bundan baúqa, üzԥrindԥ alban yaz s n n 21 hԥrf olan kirԥmit parçalar 6 , q rm z gildԥn qay r lm ú qab n bir tikԥsi üzԥrindԥ, ehtimal, alban yaz s 7 , ölçüsü 67x62 vԥ üzԥrindԥ 62 hԥrf olan böyük daú vԥ 49 hԥrf olan gil úamdan tap lm úd r 8 .
N.Karamianz. Einundzwanzig Buchstaden..., p. 315. 2 A.Diringer. Göstԥrilԥn ԥsԥri, sԥh 327. 3 Ⱥ.ɒɚɧɢɞɡɟ. ɇɨɜɨɨɬɤɪɵɬɵɣ ɚɥɮɚɜɢɬ ɤɚɜɤɚɡɫɤɢɯ ɚɥɛɚɧɰɟɜ ɢ ɟɝɨ ɡɧɚɱɟɧɢɟ ɞɥɹ ɧɚɭɤɢ; yenԥ onun: ɉɨɪɹɞɨɤ ɛɭɤɜ ɝɪɭɡɢɧɫɤɨɝɨ, ɚɪɦɹɧɫɤɨɝɨ ɢ ɚɥɛɚɧɫɤɨɝɨ ɚɥɮɚɜɢɬɨɜ, ɫɬɪ.37 ; ɂ.Ⱥɛɭɥɚɞɡɟ. Ʉ ɨɬɤɪɵɬɢɸ ɚɥɮɚɜɢɬɚ ɤɚɜɤɚɡɫɤɢɯ ɚɥɛɚɧɰɟɜ, ɫɬɪ. 69-71; Ʌ.Ɇ.Ɇɟɥɢɤɫɟɬ-Ȼɟɤ. ɉɨ ɩɨɜɨɞɭ ɡɚɦɟɬɤɢ ɨ ɩɢɫɶɦɟɧɧɨɫɬɢ ɭ ɤɚɜɤɚɡɫɤɢɯ ɚɥɛɚɧɰɟɜ, ɫɬɪ. 561-563; yenԥ onun: K ɜonpocɭ ɨ ɝɟɧɟɡɢɫɟ ɚɪɦɹɧɫɤɨɝɨ, ɝɪɭɡɢɧɫɤɨɝɨ ɬ ɚɥɛɚɧɫɤɨɝɨ ɚɥɮɚɜɢɬɨɜ, ɫɬɪ. 45-68; hԥmçinin bax: Ɋ.Ⱥɱɚɪɹɧ. Ⱥɥɛɚɧɫɤɢɣ ɚɥɚɜɢɬ, ɫɬɪ. 3. 4 Ⱥ.ɒɚɧɢɞɡɟ. ɇɨɜɨɨɬɤɪɵɬɵɣ ɚɥɮɚɜɢɬ…, ɫɬɪ. 56 5 S.M.Qaz yev. Mingԥçevirdԥ alban yaz s ; R.M.Vahidov. Sitat gԥtirilԥn ԥsԥri, sԥh.137-138. 6 Ɍ.ɂ.Ƚɨɥɭɛɤɢɧɚ. ȿɳɟ ɨɞɧɚ ɚɥɛɚɧɫɤɚɹ ɧɚɞɩɢɫɶ ɜ Ɇɢɧɝɟɱɚɭɪɟ, ɫɬɪ. 234- 236. 7 S.M.Qaz yev. 1949-cu ildԥ Mingԥçevirdԥ yeni arxeoloji tap nt , sԥh. 397. 8 R.M.Vahidov. Alban yaz s olan gil úamdan parças , sԥh. 4; yenԥ onun, Mingԥçevir III-VIII ԥsrlԥrdԥ, sԥh. 138-139; R.V.Vahidov vԥ V.T.Fomenko.
Yüklə 2,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|