Азярбайъан Республикасынын
Yüklə 1,63 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Abid Tahirli
- Dr. Brian G.Villiams
- Bütün türklərin tərcümanı
- Safter Nağayev
- Tarixçi, türkoloq, Başqırd istiqlal hərəkatının öndəri Zeki Velidi Toğan
- Krım Milli məclisinin sədri, qaspiralışünas alim Mustafa Əbdülcəmil Kırımoğlu
Abid Tahirli ~ 72 ~
zamanla «kiçik şeylərin böyüyəcəyi, çətin işlərin asanlaşacağı və uzaq şeylərin yaxınlaşacağına dair sarsılmaz inancın sürüklədiyi Qaspiralı və «Tərcüman» üçün belə deyildi. …Zamanla «Tərcüman» modernizmin simvoluna çevrildi. Bu etibarla da adı Rusiya müsəlmanlarına özləri və digər bir çoxlarının keçən yüz il və sonrasında ardınca düşdükləri bu abidəvi əməli xatırladır» («İsmayıl bəy Qaspiralının «Perevodçik» - «Tərcüman»ı: modernizmin bir tribunası» məqaləsindən, çevirəni Bülənt Tanatar).
«1914-cü ildə vəfat edən İ.Qaspiralıya münasibət Sovet dövrünün ilk on ilində müsbət olmuş, sovet nəşrlərində onun fəaliyyəti təqdir edilmiş, sovet qəhrəmanı səviyyəsinədək qaldırılmış, Baxçasaraydakı evi muzey edilmişdir. 1930-cu illərdə Stalinin «millətçi damğası»nın işə düşməsi ilə bir anda Qaspiralının «sosialist ikona» rolu sona çatdı, adı, əməlləri təzyiqə məruz qaldı, ev muzeyi bağlandı, sümürücü burjua nümayəndəsi kimi tənqidlərə məruz qaldı. Sovet islam tədqiqatçısı Lyutsiyan Klimoviç «Çarlıq Rusiyasında islam» adlı əsərində Qaspiralını burjua sümürücülərinin «ən şaşaalı» adlandırdığı Qaspiralıya qarşı borda atəşini başlatdı… …Müsəlman fanatizminə qarşı mücadiləsində və milləti birləşdirmək və dünyəviləşdirmək istiqamətindəki fəaliyyətinə görə gerçəkdən «Krımlı bir Atatürk» adını qazandırmışdır. …Qaspiralını Krım tatar millətçilərinin atası adlandırmaq olar». («İsmayıl Qaspiralının mirasını yenidən şərh etmək: Krımlı Atatürkmü, rus işbirlikçisimi, yoxsa Rusiya imperatorluğuna pan- türkçü bir təhdit» məqaləsindən. Çevirəni Bülənt Tanatar). Bütün türklərin tərcümanı ~ 73 ~
Dilmaç: «Modern
zamanlarda türk
milliyyətçiliyinin ən önəmli düsturunu İsmayıl Qaspiralı, qaynağı da onun çıxardığı «Tərcüman» qəzetidir… Qaspiralı ən əvvəl təhsil olmaq üzrə çeşidli sahələrdə gətirdiyi yeniliklərlə türk modernləşməsinin önünü açan adamdır… «Tərcüman» qəzetinin şüarı olan «Dildə, fikirdə, işdə birlik» bu gün belə mənasını qorumaqda və yol göstəricisi olmaqdadır. Bir Krım tatarı olan İsmayıl Qaspiralıdan sonra Kazan tatarlarından olan Yusif Akçura modern türkçülük cərəyanının ən önəmli ikinci ideoloqudur». («Modern türk düşüncəsinə «cədidçi» ənənəsinin təsiri» məqaləsindən).
Azərbaycanın sevilən övladı Nəriman Nərimanov, türkistanlı cədidçilərin öndəri Mahmudxoca Behbudi, özbək ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Həmzə və ardınca digərləri duyğularını bəyan etdilər. M.Behbudi «Ayna» dərgisinin 1914-cü il 49-cu nömrəsindəki «İsmayıl bəy həzrətləri ilə söhbət» adlı məqaləsində Qaspiralı ilə İstanbuldakı görüşlərindən bəhs edərək onun xatirəsi önündə baş əydiyini yazır və qeyd edirdi: «Ah, ustadımızı itirdik, kim bilir, bəlkə də o yuxuya getmişdir, röya dünyasındadır. Bundan sonra ustadımızın ruhu ilə söhbət edərik». Həmzənin «Fərqanə sədası» qəzetinin 22 və 28 sentyabr 1914-cü il tarixli nömrələrində təziyə və mərsiyəsi dərc olunmuşdur… Qaspiralının Türkistandakı fəaliyyətlərini ilk dəfə
araşdıranlardan özbək alimləri Salih Qasımov, Bəyalı Qasımov, Şirəli Turdiyev və digərlərinin adını hörmətlə çəkirik». («Dildə, Abid Tahirli ~ 74 ~
fikirdə, işdə birlik: Qaspiralı və Türkistan» məqaləsindən. «Qardaş ədəbiyyatlar» dərgisi, № 26, yanvar-mart 1994).
Tarixçi, türkoloq, Başqırd istiqlal hərəkatının öndəri Zeki Velidi Toğan: «O, bu əsərdə («Rusiya müsəlmanları» nəzərdə tutulur – T.A.) rus idarəsi altındakı türk-tatarların bir soya mənsub xalq olduğu və ruslarla dil tapmaqla Qərb mədəniyyətlərinə yiyələnə biləcəkləri fikrini irəli sürdü. Türkcə buraxdığı kitabçalarında o, işarət edirdi ki, əgər türk-tatarlar ayrı-ayrı qruplar halında dağınıq qalarsa, sonluq fəlakətli olacaqdır. Qurtuluşun tək yolu yeni Qərb mədəniyyətinə qatılmaq üçün birlikdə hərəkət etmələri gərəkliyini onlara öz dilləri vasitəsi ilə çatdırmağa cəhd göstərdi («Qaspiralı İsmayıl» məqaləsindən. «The encyclopaedia of islam», New Edition, V.II.1965, Leiden. «Qardaş ədəbiyyatlar» dərgisi, № 26, 1994. Tərcümə edəni prof.dr. Ə.Y.Akpinar).
Krım Milli məclisinin sədri, qaspiralışünas alim Mustafa Əbdülcəmil Kırımoğlu: «İsmayıl bəy Qaspiralı xalqımızın, türk dünyasının ən böyük insanlarından biridir. …O bizim xalqımız üçün ən mühüm insandır. Onun fikirləri ilə Krımdakı problemləri də aşmaq bizim üçün daha asan olacaqdır. Çünki heç bir türk xalqı təkbaşına problemlərini həll edə bilməz. Bu problemlərin həll olunmasının tək yolu bərabər olmaqdır». (M.Ə.Kırımoğlu ilə Kamal Çaprazın müsahibəsindən. «Tarih ve medeniyyet» dergisi, ocaq, 1995).
Yüklə 1,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|