58
lipid cərgələrində mozaik yerləşir və «lipid dənizində
aysberq kimi üzürlər». Göstərdiyimiz bioloji membran
quruluşu maye mozaik quruluş adlanır. Öz növbəsində
lipid molekulları bir-birinə paralel, hüceyrə səthinə isə
perpendikulyar vəziyyətdə yerləşmişdir. Hər iki sıra
lipid molekullarının elektrik yükünə malik olmayan
hidrofob (su sevməyən) ucları bir-birinə, elektrik
yüklü hidrofil ucları isə xarici və daxili zülal qatlarına
yönəlmişdir.
Belə
quruluş
elementar
bioloji
membranlar üçün ümumi olub, bütün hüceyrələrdə
eynidir. Sitoplazmatik membran hüceyrənin daxilinə
və
içərisinə
doğru
yönəlmiş
büküşlər
(mikroxovcuqlar)
əmələ
gətirə
bilər.
Bunlar
hüceyrənin ümumi səthini böyüdür və beləlilklə
hüceyrə möhtəviyyatı ilə xarici mühit arasında gedən
maddələr
mübadiləsini
sürətləndirir.
Hüceyrə
membranı yarımkeçirici xüsusiyyətə malikdir. Xarici
mühitlə hüceyrə arasındakı mübadilə proseslərini
tənzim edir və hüceyrənin daxili mühitini sabit
saxlayır. Maddələrin xarici mühitdən hüceyrəyə və
hüceyrədən xarici mühitə keçməsi fəal və passiv
keçiricilik vasitəsilə yerinə yetirilir (şəkil 21).
Maddələrin hüceyrəyə fəal keçiriciliyi molekulun
ölçüsünün membran məsamələrinin ölçüsündən böyük
olduğu halda belə, eləcə də maddə qatılığı
qradiyentinin əksinə maddələrin hüceyrəyə daxil
olmasını təmin edir ki, bu zaman ATF enerjisi sərf
olunur. Passiv keçiricilik isə diffuziya yolu ilə
59
faqositoz və pinositoz, eləcə də rofeositoz vasitəsilə
həyata keçirilir. Əslində pinositozla rofeositoz bir-
birindən az fərqlənir. Belə ki, pinosintoz duru
maddələrin hüceyrə membranı daxilə qatlanması ilə
hüceyrəyə daxil olmasıdırsa, rofesitoz membrana
yapışmış ən kiçik hissəciklərin həmin membranın
büküşlərinin dibinə yapışmış hissəciklərin, büküşün
dibi ilə birlikdə membrandan ayrılması və hüceyrəyə
daxil olması prosesidir. Odur ki, rofeositoz hadisəsi
pinositozdan hüceyrə tərəfindən qəbul edilən
hissəciklərin submikroskopik ölçüləri və yüksək
sıxlığı ilə fərqlənir. Faqositoz, pinositoz və rofeositoz
birlikdə endositoz adlanır.
Şəkil 21 .Hüceyrə membranında maddələrin nəql olunması
60
Hüceyrə membranının hərəkəti və xaricə
qatlanmaqla hüceyrəyə lazım olmayan maddələrin kənar
edilməsi isə ekzositoz adlanır (şəkil 22).
Bioloji menbranların funksiyaları:
1.
Ayrıcı funksiyası – hüceyrəni xarici mühitdən,
nüvəni sitoplazmadan, orqanoidlərin tərkibini
onların mikromühitindən və s. ayırır.
2.
Qoruyucu funksiyası – hüceyrənin daxili mühitini
xarici faktorların ziyanlı təsirindən qoruyur.
3.
Reseptor funksiyası – (bax səh.29 ).
4.
Daşıyıcı funksiyası – hüceyrəyə maddələrin
daşınması-endositoz, maddələrin hüceyrədən
daşınması-ekzositoz.
5.
Hüceyrəarası
əlaqələrdə
iştirak
edir
–
hüceyrəarası
əlaqələrin
yaradılmasını
və
hüceyrələr arasında distant əlaqələni təmin edir.
61
Şəkil 22. Maddələrin hüceyrə daxilinə (endositoz)
və hüceyrədən xaricə (ekzositoz) daşınması.
62
Membranın nəql etmə mexanizmi
İon kanallarının (İK) hüceyrənin normal fəaliyyətində
əhəmiyyəti çox böyükdür. Onlar hüceyrə ilə xarici
mühit arasında maddələr, enerji və məlumat
mübadiləsinin saxlanmasında iştirak edirlər. Məsələn,
ion kanalları sinir və əzələ hüceyrələrində oyanma,
tormozlanma, xarici siqnalların qəbulu və onlara cavabı
uyğun reseptorlarla birlikdə təmin edirlər (Şəkil 23).
Bilavasitə İK- ı oyanmanı oyanmış neyronlardan
sinaptik ötürmə ilə digər hüceyrələrə
Şəkil 23. Membranın nəql etmə mexanizmi
63
verirlər. Ümumiləşdirərək demək olar ki, orqanizmdə ən
mühüm fizioloji proseslər ion kanalları ilə başlayır ,
davam edir və reallaşır. Membranın ion kanalları
ionların hüceyrəyə və hüceyrədən xaricə hərəkətini
təmin edən müxtəlif diametrli kiçik zülal borulardan
ibarətdir. İonların ion kanalları ilə hərəkəti hüceyrə
daxilində və xaricində ion qatılığının, membranda isə
elektrik potensialının dəyişməsinə səbəb olur. İK-dan
başqa plazmatik membranda müxtəlif maddələrin
daşınmasında iştirak edən digər nəqledici sistemlər var.
Belə ki, maddələrin daşınmasında xüsusi zülallar və ya
translokazalar iştirak edir. İK-dan fərqli olaraq
translokazalar
maddələrin
daşınma
prosesində
konfarmasion dəyişikliklərə uğrayırlar. İK-nı ətrafında
zülal “saplar” yerləşmiş “dəlik” və ya “məsamə” kimi
qəbul etmək olar. Bu məsamələr təsirdən asılı olaraq
müəyyən qədər genişlənə və ya darala bilər. Kanallar
müxtəlif quruluşa və formaya malik olduqları üçün
fərqli keçiricilik intensivliyinə, tənzimlənmə və
tənzimləmə mexanizminə malikdirlər. İon kanalları –
inteqral zülallardan təşkil olunmuş, hüceyrə ilə mühit
arasında ( hüceyrəarası sahə ) K
+
, Na
+
, H
+
, Ca
+
, Cl
+
və
həmçinin su molekullarının keçiriciliyini təmin edir.
Membranda akvaporin adlanan su kanalları mövcuddür.
Bunları ion kanalları adlandırmaq olmaz. Akvaporin –
zülal kanallar silindrik qurluşa malikdir, ionlar üçün
keçirici olmayan bu kanallar vasitəsi ilə ancaq su
molekulları keçə bilir.
Dostları ilə paylaş: |