Azяrbaycan mиllи elmlяr akademиyasы
Yüklə 1,18 Mb. Pdf görüntüsü
|
94 dəki yaş danələri də elə quruyur» (133, 2). Nəşr variantında isə bu daha sadə və poetik şəkildə verilib: Səhər vaxtı günəş çıxıb gül üzünə. Məhəbbətin gül çiləyib gül üzünə! (43, 105) Və yaxud: …Bu ahı dem-be-demimde benim de, ey dilber, Senin cemalin eder kesbi adu tab-ı diger (136, 38-39). Bu beyti Ə.Cavad belə çatdırıb: Bu ah… dəmadəmizdə məni də ay dilbər, Sənin cəmalın edir, binəş ilə bərabər (43, 105). Ə.Cavad əsərin ideya və məzmununu saxlayaraq özünəməxsus yaradıcı bir yolla getmiş, azadlıq və müstəqillik ideyasını qabarıq vermək üçün müəyyən ixtisarlar da aparmışdır. Məsələn, Ə.Hamidin «Duxtəri- Hindu»sunun III məclisindəki Surucu ilə Toromtorun (Rayçaran) söhbəti «Hind gözəli»ndə verilmir. Burada Torromtorun insanlara obyektiv münasibəti çatdırılır: «…Mən bir adamın zatını təcrübə etdiyim zaman din və məzhəbini aramağı iltizam etməm. Əxlaqını, fəzailini öyrənməyi məzam edərəm. Düzdür, Tomson mənim mənfurumdur, fəqət xristian olduğundan deyil, insan olmadığından mənfurumdur» (136, 54). Həqiqətən, Tomson müsbət keyfiyyətli insan olsaydı belə, yenə də öz dövlətinin işğalçı siyasətini həyata keçirdiyi, Bortel kimi qaniçən, qəddar bir adama xidmət etdiyi üçün ədalətli ola bilməzdi. Odur ki, Raycaran Torromtor hüququ, mənliyi tapdalanmış, azadlığı əlindən alınmış bir xalqın qeyrətli nümayəndəsi kimi istismarçı dövlətə, onun işğalçılıq siyasətini həyata keçirən əlaltılarına qarşı mübarizə aparır- 95 dı. Ə.Cavad məsələyə məhz bu prizmadan yanaşaraq, əsas diqqəti istismar və müstəmləkəçilik məsələsinə yönəltmişdir. Şair əsərə özünəməxsus incəliklə yanaşaraq onu mümkün qədər Azərbaycan həyatına, oxucuların zövqünə uyğunlaşdırmışdır. Elizabet obrazının təsvirində bunu bir daha görürük. Məsələn, orijinalda Elizabet Tomsona deyir: «Sənin önündə, sənin yanında, bəlkə sənin ayağının altında ölməyi səndən ayrı olaraq min sənə yaşamağa tərcih edərəm» (136, 95). Elizabet Tomsondan ayrı min il yaşamaqdansa, onun yanında ölməyi seçdiyini söyləyir. Ə.Cavadda isə bu, belə verilir: «Sənin qarşında, sənin yanında, bəlkə də sənin ayağının altında ölməyi ərimə arzulayıram» (43, 125). Bortel nə qədər mənfur adam olsa da, Elizabetin ondan bu şəkildə danışması bir qadın kimi onu kiçildir. Burada da Ə.Cavad Elizabetin eşq macərasından uzağa getməyən məhəbbətilə diqqəti yayındırmayıb, əsas problemi önə çəkmişdir. Bortel olduğu kimi azğınlığı, zalımlığı və despotluğu ilə, Surucu isə bütün səmimiyyəti, mənəvi-əxlaqi saflığı ilə yadda qalır. Ə.Hamidin «Duxtəri-Hindu» pyesi haqqında o zaman müxtəlif fikirlər söylənilmişdi. Bəzi Türkiyə ədəbiyyatşü- nasları Hamidin bəhs etdiyi mövzuya yetərincə bələd olmadığını bildirmiş, obrazların təsvirlərini cansız, yetərsiz hesab etmiş, əsərin dilinin ağır olduğunu göstərmişlər. Hətta onu müdafiə edən Namiq Kamal da müəllifə bildirmişdi ki, «Duxtəri-Hindu»dan «mənə tərcümə et də anlat» (136, 11). Ə.Hamid əsərə son söz yerinə yazdığı «Hatəmə»də (136, 150-153), eləcə də məktub və xatirələrində bunları ciddi qəbul etmirdi. Əsərin və onun tamaşasının rəğbətlə qarşılanması da göstərdi ki, 96 «Duxtəri-Hindu» yüksək sənət örnəyidir. Ə.Hamid sonrakı türk şeirindəki yenilikçi hərəkatın başında duranlardan olmuşdur. Pyesindəki «Tanaqqum» şeirini müasirləri türk ədəbiyyatında Avropa tərzində yazılmış ilk şeir kimi də dəyərləndirmişlər. «Duxtəri- Hindu»nun əhəmiyyətindən danışan tənqidçilər onu «lətif, incə parçalarla, …çox yüksək, gözəl və düşündürücü fikirlərlə dolu» əsər (185, 7), müstəmləkəçilik əleyhinə, insanların istismarına qarşı yazılmış «ilk səda və ilk nümayiş» (185, 7) adlandırmışlar. Bütün bunlar Ə.Cavadın «Hind qızı»nda özünü göstərir. Namiq Kamalın söylədiyi kimi, «Duxtəri-Hindu» oynanmaq üçün yazılmamışdir. Əsasən teatr deyil – Avropadakı pək (xeyli – A.M.) böyük şairin bir çox əsəri kimi teatr şəklində yazılmış bir hekayədir» (136, 11). Məhz bu üzdən Ə.Cavad pyesin səhnədə oynana bilməsi üçün bütün imkanlardan istifadə etmiş, onu yığcamlaşdırmış, ustalıqla sadələşdirmiş və Azərbaycan səhnələrində uğurla oynanılmasına nail olmuşdur. Beləliklə, Ə.Cavadın «Duxtəri-Hindu» kimi bir əsərə müraciət etməsi onun yaradıcılığının yeni imkanlarından xəbər verirdi. Belə böyük və mükəmməl əsərin sərbəst, yaradıcı şəkildə, bir növ iqtibas kimi işlənib tamaşaya qoyulması Ə.Cavadın bu sahədəki istedadı ilə də bağlıdır. Əsərin Azərbaycan oxucusuna, tamaşaçılarına uğurla çatdırılması həm də o dövr üçün bir hadisə idi. 97 III FƏSİL Ə.CAVADIN TÜRKİYƏDƏ TƏDQİQİ VƏ TƏBLİĞİ MƏSƏLƏLƏRİ 3.1. Ə.Cavad Türkiyə mətbuatında və ədəbi fikrində Ə.Cavadın yaradıcılığına maraq Türkiyədə keçən əsrin ilk onilliklərindən başlamışdır. Bu haqda ilk bilgilərə 1916-cı ildən rast gəlirik. Şairin 1916-cı ildə nəşr olunmuş «Qoşma» kitabı Türkiyəyə də çatmışdı. Onu görkəmli türkoloq, şair, «Türkçülüyün əsasları» əsərinin müəllifi Ziya Göyalp da oxumuş, şairin kitabından «İraq» şeirini 1918-ci ildə «Yeni məcmuə» dərgisində çap etdirmişdir. Şeirdən əvvəl Z.Göyalp bu sözləri yazırdı: «Ruslarla döyüşdüyümüz əsnada Qafqaziyada intişar edən bir şeir məcmuəsi əlimizə keçdi. «Qoşma» ismində olan bu kitabın nazimi Əhməd Cavad ismində bir türkdür. Bu millətpərvər şairin bütün şeirləri Osmanlı türklərinə, ana vətənə, orduya xitab edilmişdir. Müharibənin müxtəlif səhifələrinə təəllüq edən (həsr edilən – A.M.) bəzi parçanı birər-birər məcmuəmizdə dərc edəcəyik» (60, 233). Ziya Göyalp Ə.Cavadın «İraq» şeirini öz məc- muəsində təsadüfən çap etməmişdir. Bizcə, burada onu cəlb edən əsas cəhət Ə.Cavadın həmin şeirinin əsas mövzusunun türk birliyi olmasıdır. Əhməd Cavad İraqdakı soydaşlarımızın, oradakı qan qardaşlarımızın həsrətini çəkir, onlardan uzaq düşməyimizdən kədərlənir. Arzu edir ki, onları düşünüb, hər an andığımız kimi, İraqdakı qan qardaşlarımız da bizi ansınlar. Bununla aramızda mənəvi körpü yaranar və biz birləşə bilərik. Məlumdur ki, Ziya Yüklə 1,18 Mb. Dostları ilə paylaş:
|