XIV mühazirə
531
İranın milli azadlığının
möhkəmləndirilməsi, bütün
müttəfiqlərlə dostluq əlaqələrinin möhkəmləndirilməsi, əmək
haqqında qanunun qəbulu və s.
«Azərbaycan» cəmiyyətinin fəaliyyəti demokratik və
milli qüvvələrin səfərbər edilməsində xüsusilə çox faydalı
olmuşdur. 1941-ci ilin oktyabrında azərbaycanlı ziyalıların de-
mokratik nümayəndələrini öz siralarında birləşdirmiş cəmiyyət
noyabrın 1-dən Azərbaycan və fars dillərində «Azərbaycan»
qazetinin nəşrinə başladı. Fəaliyyətdə olduğu qısa müddət ərzində
(1942-ci ilin əvvəllərində cəmiyyət və onun orqanı mərkəzin
irticaçı qüvvələri tərəfindən qadağan edilmişdi) İrandakı
Azərbaycan türklərinin milli özünüdərkinin dərinləşməsində, milli
mədəniyyətin inkişafında böyük rol oynadı.
Ancaq İranda Sovet faktorunun Cənubi Azərbaycandakı
hadisələrə təsirini də nəzərə almaq lazımdır. II Dünya
müharibəsi başlanandan və Qərbi Belarus,
Qərbi Ukrayna,
Bessarabiyanı zəbt etdikdən sonra Cənubi Azərbaycan Stalinin
işğalçı planlarında xüsusi yer tuturdu. Demokratik ziyalılırın
milli dircəliş uğrunda mübarizəsi, Şimali Azərbaycandakı
həmvətənləri ilə yaxınlığa can atmaları da Stalinin planları ilə
üst-üstə düşürdü. Sovet ordusunun İrana yeridilməsi ilə eyni
zamanda Sovet Azərbaycanı, M.C.Bağırov başda olmaqla
rəhbər partiya və dövlət işçiləri, ziyalılar, hərbi qulluqçular
üzərinə fövqəladə bir missiya – Cənubi Azərbaycanda milli-
mədəni və siyasi dirçəlişə yardım vəzifəsi qoyulmuşdu. 1941-ci
il oktyabrın 11-dən Təbrizdə Azərbaycan türkçəsində «Vətən
yolunda», Urmiyada «Qızıl əsgər»
qəzetlərinin nəşri, oktyabrın
ortalarından Azərbaycan Opera və Balet teatrının qastrolları,
müxtəlif musiqi kollektivlərinin səfərləri və b. tədbirlər bu
qəbildən idi. Cənubi Azərbaycana göndərilmiş qrupa MK-nin
3-cü katibi Əliyev Əziz Məmmədkərim oğlu rəhbərlik etdi.
*
*
Ялийев Язиз Мяммядкярим оьлу (1897-1962). Партийа вя дювлят хадими,
сящиййя тяшкилатчысы олуб, 1938-ъи илдя тибб елмляри доктору иди. Азярб.
Cənubi Azərbaycan 1917-ci il
– XXI əsrin əvvəllərində
532
Cənubi Azərbaycan üzrə xalq hərəkatına rəhbərlik etmək
üçün bir təşkilat lazım idi. Bu təşkilat 1945-ci ilin sentyabr
ayının 3-də S.C.Pişəvərinin
*
başçılığı altında yaradılmış
Azərbaycan Demokrat Firqəsi (partiyası) idi. ADP-nin
müraciətnaməsi nəşr olundu. Onu görkəmli azadxahlardan 77
nəfər imzalamışdı. Müraciətnamə vasitəsilə yeni
bir siyasi
partiya yaradıldığı, onun məqsəd və vəzifələri xalqa çatdırılırdı.
Burada Azərbaycan xalqının milli azadlığı və İranın siyasi üsul-
idarəsinin demokratikləşdirilməsi məsələləri irəli sürülür, İran
dövlətinin Azərbaycan xalqına etdiyi milli zülm ifşa olunurdu.
Göstərilirdi ki, Azərbaycan xalqı öz zəngin torpaqlarında
yabançı kimi yoxsul halda yaşa-maqdadır. Xalqın milli azadlığı
yolunda görüləcək işlər 12 maddədən ibarət şüarlar şəklində
verilmişdi.
Müraciətnamədə göstərilirdi ki, İranın istiqlal və ərazi
bütövlüyünü saxlamaq üçün Azərbaycana daxili azadlıq və
mədəni muxtariyyət verilməlidir. Bundan ötrü də tezliklə əyalət
və vilayət əncümənləri seçilməlidir. Burada ana dili, fəhlə,
ССР Али Советинин Ряйасят Щейятинин катиби, Азярб КП МК-нын катиби
(1941-1942), Даьыстан МССР вилайят Комитясинин биринъи катиби (1942-
1948), УИК(Б)П МК-нын инспектору (1949-50), Азярбайъан ССР Назирляр
Совети Сядринин биринъи мцавини (1950-51) вя диэяр мцщцм партийа вя
дювлят вязифяляриндя чалышыб. 1941-ъи ил сентйабрын икинъи йарысында
Ъянуби Азярбайъана эюндярилмиш група рящбярлик едиб (1942-ъи ил мартын
орталарына гядяр).
*
Сейид Ъяфяр Пишявяри (Ъавадзадя) (1893-1947) Ъянуби Азярбайъанда
мили-азадлыг щярякатынын парлаг сималарындан бири иди. 1917-ъи илдян
сийаси фяалиййят мейданына дахил олуб. Эилан Республикасы щюкумятиндя
рящбяр вязифядя олуб. 1930-40-ъы иллярдя Рза шащын эюстяриши иля зин-
данда йатыб. Совет рящбярлийи тяряфиндян 1945-ъи илин йайында Азяр-
байъан К(б)П МК-нин биринъи катиби Мир Ъяфяр Баьыров васитясиля Сейид
Ъяфяр Пишявярийя АДФ-нин йарадылмасына рящбярлик тяклиф едилир. О
ися Советляря инамсызлыьыны эизлятмяйяряк билдирир ки, руслар юз сийаси
щядяфлярини иряли апармаг цчцн бизи ойуна гатмаг истяйирляр. Лазым олан
тягдирдя бизя кюмяк етмяйяъякляр, мейданда бизи тяк гойаъаглар. Лакин Пи-
шявяри сон анда бу тяклифя Азярбайъан халгы цчцн мцщцм тарихи фцрсят
кими бахды вя тарихи шансдан истифадяни зярури сайды.
XIV mühazirə
533
kəndli, torpaq məsələlərinə böyük əhəmiyyət verilirdi.
ADP-ni yaradanlar xalqı «təbəqə və sinfi
fərqini nəzərə
almayaraq» bu partiyaya üzv olmağa və milli azadlıq
mübarizəsində iştirak etməyə çağırırdılar.
Sentyabrın 2-də Təbrizdə Azərbaycan Demokrat
Firqəsinin I təsis qurultayı işə başladı. Üc gün ərzində qurultay
Proqram və Nizamnaməni qəbul etdi. Seyid Cəfər Pişəvəri
Rəyasət Heyətinin sədri seçildi.
Sentyabrın 5-də Təbrizdə partiyanın müvəqqəti Təbriz
Komitəsi yaradıldı. Vilayətlərdə də partiya quruculuğu işi
gedirdi.
S.C.Pişəvəri Azərbaycanda böyük inqilabi imkanlardan
istifadə olunmasını, hakimiyyət və milli məsələnin inqilabi yol
ilə həll edilməsini təklif edirdi. Lakin ADP silahlı mübarizə
istiqamətində də hazırlıq işləri aparırdı. 1945-ci il noyabrın 8-
də Təbrizdə ADP MK-nın ikinci geniş plenumu oldu.
Plenum
silahlı üsyan üçün plan hazırlamışdı. Gizli şəkildə kiçik silahlı
dəstələr yaradılmışdı.
Silahlı mübarizə barədə iki başlıca təklif olmuşdu.
Birincisi, silahlı dəstəni gizlicə Təbriz şəhərinə toplayaraq
dövlətin bu şəhərdəki silahlı qüvvələrinə qəfildən hücum
edərək onları tərk-silah etmək, hökumət idarələrini tutub
hücumu genişləndirmək. İkinci təklif isə eyni vaxtda partizan -
fədai
*
vuruşlarına başlamaq idi. Noyabrın 17-dən Azərbaycan
fədailəri kənd, qəsəbə, şəhərləri İran hökumət qoşunlarından
azad etməyə başladılar. Noyabrın 10-dan 20-dək fasiləsiz
kecirilən mitinq və nümayişlərdə əncümənlərin təşkil olunması,
İran daxilində Azərbaycana geniş muxtariyyət verilməsi kimi
qərarlar qəbul edildi. 1945-ci il noyabrın 20-də bölgələrdən
gələn xalq nümayəndələrindən ibarət Azərbaycan Xalq
Konqresi (AXK) Təbrizdə işə başladı. 724 nümayəndənin
*
Ялиня силащ эютцрцб халг щакимиййяти уьрунда мцтяшяккил мцбаризя
апаран шяхсляр фядаи адланырды.
Cənubi Azərbaycan 1917-ci il
– XXI əsrin əvvəllərində
534
iştirak etdiyi AXK Azərbaycanın sosial-iqtisadi və siyasi
vəziyyətini, eləcə də Tehranın bu milli böl-gədəki ayrı-seçkilik
münasibətini təhlil edib nəzərdən keçirdikdən sonra belə bir
tarixi qərar qəbul etdi: «Azərbaycan xalqı özünün daxili işlərini
idarə etmək və milli muxtariyyətini təmin etmək üçün Əyalət
Əncüməni təşkilini bir qədər genişləndirib, ona Milli Məclis
(MM) şəkli verir. İranın daxilində və İranın ərazi bütövlüyünə
xələl gətirmədən özünün Milli Hökumətini vücuda gətirir.
Azərbaycan Xalq Konqresi özünü
Müəssislər Məclisi elan
edir».
Müəssislər Məclisi qəbul etdiyi Bəyannamə vasitəsilə Azər-
baycan xalqının istək və tələblərini İran şahına, İran məclisinə,
İran hakimiyyətinə, eləcə də ABŞ, İngiltərə, SSRİ, Fransa
dövlətlərinə çatdırdı. Bəyannamədə azərbaycanlıların da başqa
xalqlar kimi muxtar və azad yaşamağa, öz müqəddəratını
özünün həll etməyə haqqlı olduğu və s. göstərilirdi.
Müəssislər Məclisində 39 nəfərdən ibarət Milli Heyət
yaradıldı və M.Ə.Şəbüstərini ona sədr seçdi.
Milli Heyət qanun
vermək səlahiyyətinə malik idi. Milli Heyət taxılın Azər-
baycandan kənara daşınıb aparılmasının qarşısını aldı, asayişi
pozanlara qarşı tədbirləri gücləndirdi. Noyabrın 21-də MM-ə
seçkilərə başlamaq haqda fərman verdi. Azərbacyanın böyük
bir hissəsinin İran hökumətinin nəzarəti altında qalmasına
baxmayaraq 1945-ci il noyabrın 27-də Azərbacyanın hər
yerində Milli Məclisə seçkilər başlandı və dekabrın 1-də başa
çatdı. Marağa, Sərab, Bostanabad, Mərənd, Sofiyan fədailər
tərəfindən azad edilmişdi. Dekabrın 11-də Təbriz şəhəri azad
olundu. Bütün Azərbaycan ADP-nin nəzarəti altında idi.
Azərbaycan Milli Məclisinin 39 maddəlik
nizamnaməsinin layihəsi M.C.Bağırov tərəfindən İosif Stalin,
Vyaçeslav Molotov, Larventi Beriya, Georgi Malenkova
göndərildi və bəyənildi. Sovet rəhbərliyi ilə razılaşdırıldıqdan
sonra 12 dekabr 1945-ci il (21 Azər 1324-cü il) Azərbacyan