Baki dövlet universiteti
Yüklə 4,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
Salman Süleymanov 16
səlam zamanına yaxın bayat boyundan Qorqud Ata derlər bir ər qopdu” cümləsi bu dastanın tarixini göstərməklə bərabər, bu əlaqələrin bir daha qeyd etdiyimiz kimi, hələlik bizə məlum olan faktlara görə Әrəb-Azərbaycan, Azərbaycan-Әrəb əlaqələrinin başında durduğunu bir daha sübut edir. Bu mənada, bir daha gördüyümüz kimi, Azərbaycan xalqının müqəddəs Qurani-Kərimə, islam peyğəmbərinə olan şifahi münasibəti yazılı, elmi, ədəbi münasibətlərdən daha qədimdir. Ümumiyyətlə isə onu da qeyd etmək lazımdır ki, Qurani-Kərimin “İxlas” surəsinin “Dədə-Qorqud” dastanlarında olan tərcüməsini isə bütövlükdə Qurani-Kərimin türk dillərinə olan ilk tərcüməsi kimi qəbul etmək olar. Doğrudur, tədqiqatçılar hələ orta əsrlərdə Qurani- Kərimin türk dillərinə olan bir neçə tərcüməsi haqqında məlumatlar verirlər. Belə ki, tədqiqatçıların verdiyi məlumatlara görə “Quranın türkcəyə ən qədim tərcüməsi Leninqradda şərqşünaslıq institutunun kitabxanasında saxlanılan və “Orta Asiya təfsiri” kimi tanınan əlyazma hesab olunur. Bu əlyazmanın katibi və köçürülmə tarixi qeyd olunmasa da V. Bartold, F. Köprülü kimi dünya şöhrətli türkoloqların fikrincə tərcümənin dil xüsusiyyətləri sübut edir ki, onun əsli XI əsrdə hazırlanmışdır. 1914-cü ildə Karşı şəhərində aşkar edilmiş bu Quran əlyazmasının dili ilk öncə “Qarışıq və qədim türk” dili sayılmış, sonralar isə alimlərin çoxu tərcümənin Orta Asiya və Qaraxanilər (927-1212) sülaləsi dövründə hazırlandığı fikrilə razılaşmışlar. Bununla belə türkoloqların əksəriyyəti tərcümənin dilində oğuz-türkmən dil qrupuna xas sözlərin bolluğunu da təsdiq edirlər. Әlyazmanın bu xüsusiyyətini nəzərə alan V. Bartold da tərcümənin dilinin qarışıq türkcə olduğunu göstərmişdir. Daşkənddə şərqşünaslıq institutunun kitabxanasında saxlanılan türkcə sətri tərcüməli Quran əlyazmasının da tarixi göstərilməmişdir. Kağız və xəttinə, başlıcası isə dil xüsusiyyətlərinə görə bu tərcümənin XIII əsrin yadigarı olduğu təxmin edilir... Türkiyənin Millət kitabxanasında saxlanılan Quran əlyazmasında isə mətnin yalnız türkcəyə tərcüməsi vardır. Tarixi göstərilməmiş bu əlyazma da XIII əsrə aid edilir”( 10 ). Qeyd edək ki, tədqiqatçılar türk dillərinə edilmiş sonrakı əsrlərə aid daha bir neçə Quran tərcüməsini qeyd etməkdədirlər. Beləliklə, bütün bu tarixi faktlara nəzər salsaq, “Dədə Qorqud” dastanlarında olan tərcümənin bütün bu tərcümələrdən daha qədim olduğunu söyləyə bilərik. Bu mənada, AMEA-nın müxbir üzvü, professor, görkəmli əlyazmaşünas Möhsün Nağısoylunun dediyi bir fikirlə razılaşmamaq olmur. “Xatırladaq ki, hər hansı bir əlyazmada olan tarix heç də həmin abidənin yaranma tarixi deyildir. Bu tarix yalnız həmin əlyazmanın köçürülmə dövrü kimi qiymətləndirilə bilər. Məsələn, “Dədə Qorqud” dastanlarının əlyazması XV yüzilliyin məhsulu olsa da, mütəxəssislərin
Ərəb-Türk-Azərbaycan ədəbi əlaqələr tarixinin ilk dövlərinə qısa bir nəzər 17
yekdil fikrincə abidənin yaranma tarixi daha qədimdir” (10). Beləliklə, dastanın özündən də gördüyümüz kimi və mütəxəssislərin də dediyinə görə həqiqətən də “Dədə Qorqud” dastanlarının yaranma tarixi ən geci I minilliyin VII-VIII əsrlərinə qədər gedib çatırsa, deməli burada öz əksini tapan Quranın tərcüməsi də Qurani- Kərimin türk dillərində olan ilk tərcüməsidir. “Bu tərcümə adi dildən deyil, “Qurani- Kərim”in yazıldığı ərəbcədəndir və adi tərcümə deyil, məhz Qurani-Kərimin özündəndir – ilk ədəbi yazılı abidəmiz olan “Dədə-Qorqud kitabı”nda Qurandan tərcümədir. Və dilimizdə indiyə qədər gördüyümüz tərcümələrin ən gözəli, ən mükəmməlidir. Yəni “Dədə Qorqud kitabı”nın dili qədər mükəmməl və şairanədir. Elə bil ki, tərcümə olunmayıb, o da Quranın özü kimi, ancaq türk dilində göydən nazil olub... Həmin tərcümə budur:
Yucalardan yucasan, Yuca Tanrı!
Kimsə bilməz necəsən, Görkli Tanrı!
Sən anadan doğmadın, Sən atadan olmadın.
Kimsə rizqün yemədün, Kimsəyə güc etmədün.
Qamu yerdə əhədsən, Allahu səmədsən.
Adəmə sən tac urdun, Şeytana lənət qıldun,
Bir suçdan ötri Dərgahundan sürdin.
Nəmrud gögə oq atdı, Qarni yaruğ balığı
Qarşu tutdin. Ululuğa həddün,
Sənün boyın qəddün Yoq.
Basdığun bəlürtməyən
Bəllü Tanrı! Götürdugin gögə yetürən
Görkli Tanrı! Salman Süleymanov 18
Qaqdığun qəhr edən
Qəhhar Tanrı! Birligünə sığındum
Çələbüm, Qadir – Tanrı! Mədəd səndən!... Şeirin dilində 13 ərəb (rizq, əhəd, Allah, səməd, şeytan, lənət, nəmrud, hədd, qədd, qəhr, qəhhar, qadir, mədəd) və bir fars sözü ( dərgah) var. Әlbəttə şeirin cəmi 59 sözünün miqdarında bu rəqəm kiçik deyil – 25. 4 faiz təşkil edir. Ancaq bu sözlər şeirin qavranılmasında zərrəcə ləngimə yaratmır. Bunların içərisində bu günkü türkcəmizdə olmayan 3 söz işlənib: əhəd, səməd, nəmrud. Bunlardan əhəd (Allahın tək olması) və səməd (Allahın heç nəyə möhtac olmaması) sözləri hər gün beş vaxt qılınan namazların içındə dəfələrlə təkrar olunur, namaz qılan türkün qulağı üçün bu sözlərin doğma səslənişə çevrilib. Nəmrud (lüğəti mənası: daş ürəkli, üzü gülməz) hökmdarın zülmkarlığı haqqında xalq içində çoxlu rəvayətlər, əfsanələr söylənmişdir və insanlar arasında Nəmrud məlum bir anlayış olub. Yəni anlaşma baxımından türk sözləri ilə buradakı ərəb, fars sözləri arasında fərq yoxdur. İslamın türklər tərəfindən mənən mənimsənməsində “Dədə Qorqud kitabı” böyük rol oynadığı kimi, ərəb sözlərinin türklərin ünsiyyətinə girməsində də çox iş görmüşdür. ” (4, 124-127). Akademik Tofiq Hacıyevin yuxarıdakı fikirlərinə təkcə onu əlavə etmək qalır ki, “əhəd”, “səməd” kimi sözlər dilimizdə təkcə dini ayinlərin tərkibində işlənməmiş, eyni zamanda xalq arasında istər tarixən, istərsə də müasir günümüzdə geniş şəkildə yayılaraq, hətta şəxs adları kimi də yaşamaqdadır. Bizim mövzumuzdan kənar olsa da, hər halda onu da qeyd etmək lazımdır ki, ərəb – Azərbaycan dili əlaqələri təkcə birtərəfli olmamış, hələ ilkin orta əsrlərdə ərəb dilindən Azərbaycan dilinə leksik vahidlər keçdiyi kimi türk dillərindən, Azərbaycan dilindən də ərəb dilinə sözlər keçmişdir. Bu mənada, hətta Müqəddəs Qurani- Kərimdə işlənən bir neçə türk mənşəli söz haqqında danışarkən akademik Vasim Məmmədəliyev Qurani-Kərimdə “ğassaq” (qusmaq, yaradan sarı su (irin) axmaq, qoxumaq), “ğulam”, “talaq” kimi türk mənşəli sözlərin işləndiyini yazır ( 7 ). Eyni zamanda, digər tədqiqatçılar da məsələn, Әşa (530-629) və Әbu Təmmamın şeirlərində bəzək mənasında türk-Azərbaycan mənşəli “yaraq” sözünün də işləndiyini qeyd edirlər ( 6 ). Beləliklə, bu faktlar da, hətta, ən qədim zamanlardan belə, ərəb dilinə türk dillərindən də leksik vahidlərin, sözlərin keçdiyini göstərən faktlardandır. Eyni zamanda bu faktlar ərəb-Azərbaycan şifahi, ədəbi əlaqələrinin yazılı ədəbiyyatın tarixindən qat-qat əvvəllərə getdyini də göstərir. Yüklə 4,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|