Biz öz məqsədlərinə nail olmaq üçün heç bir vasitədən çəkinməyən

85

BAKIDA 1918-ci il MART HADİSƏLƏRİ: İLKİN ŞƏRTLƏRİ, XÜSUSİYYƏTLƏRİ, NƏTİCƏLƏRİ

82.  AR Pİİ SSA, f.276, siyahı 9, iş 42, v.35.

83.  Yenə orada, v. 33.

84.  Yenə orada, v. 5-6.

85.  Закавказский Сейм. Стенографический отчет. 20 марта 1918 г., s. 39.

86.  AR DA, f.894, siy.10, iş144, v.14. 

87.  Yenə orada, v. 11.

88.  Токаржевский Е.А. Бакинские большевики - организаторы 

борьбы против турецко-германских и английских интервентов в 

Азербайджане в 1918 г., Баку, 1949, s.85.

89.  AR DA, f.894, siy.10, iş 144, v.10.

90.  Ратгаузер Я. Указ. раб., с.160.

91.  Rəsulzadə M. Azərbaycan Respublikası. Bakı, 1990, s.39.

92.  AR DA, f.970, s.1, iş. 1, v.26-27.

93.  AR DA, f.1061, s.1, iş. 105, v.1.

94.  AR DA, f.1061, s.1, iş. 95, v.3.

95.  AR DA, f.100, s.2, iş. 791, v.132.

96.  AR DA, f.100, s.2, iş. 791, v.126-127.

97.  AR DA, f.100, s.2, iş. 791, v.135.

98.  Bax: “Погромы армян.... s.139, 141,142; Sənəd № 128, 130, 131.

99.  Yenə orada, s.145-151, sənəd № 136.

100.  Yenə orada.

101.  Yenə orada.

102.  См. Док. №№ 18, 53, 54, 55, 419, 452, 493 и др. 

103.  Шаган Натали. Турки и мы. www.nzhdeh.narod.ru/Shahan_natali

104.  AR Pİİ SSA, f. 277, siy.2, iş 14, v.51; Байков Б. V. Воспоминания о 

революции в Закавказье. Архив русской революции. М.,1991, т. 

9-10, с. 114. 

105.  Газета «Знамя труда». 29 марта 1918 г., г. Тифлис.

106.  Marağayi Said Məhəmməd. Siyasi xatirələr... s. 49 

107.  «Бакинский рабочий», 18 апреля 1918 г.; Погромы армян…, 33, 35, 

док. №№ 25, 27.

108.  Погромы армян…, с.145-151, док. № 136.

109.  Yenə orada, s.158-161, sənəd № 145. 

110.  Yenə orada. 

111.  Yenə orada, s. 159. 

112.  Yenə orada.

---

BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ

86

113.  Yenə orada, s.161.

114.  “Известия Совета рабочих и солдатских депутатов Бакинского 

района” qəzeti, 1918, № 64. 

115.  “Армянский вестник” jurnalı, Yerevan, 1999, № 1-2; AR Pİİ SSA, f.276, 

siyahı 8, iş155, v.8.

116.  Дадаян Х. Армяне и Баку. 1850-ые годы-1920 г. Ереван, 2007, s.96.

117.  Yenə orada, s. 93.

118.  Saak (Ter-Qabrielyanın yol. Şaumyana məktubu. 28.04.1918. Rusiy 

Dövlət İctimai-Siyasi Tarix arxivi, f. 71, siy. 33, iş 1716, v. 62. 

119.  “Знамя труда” qəzeti, Bakı, 1919, 27 avqust.

120.  AR DA, f.100, s.2, iş.791, v.49.

121.  AR DA, f.100, s.2, iş.791, v.29.

122.  AR DA, f.100, s.2, iş.791, v.11-13.

123.  AR DA, f.100, s.2, iş.791, v.v.13, 79. 

124.  AR DA, f.100, s.2, iş.791, v.123. 

125.  AR DA, f.100, s.2, iş.791, v.65.

126.  AR DA, f.100, s.2, iş.791, v.15.

127.  AR Pİİ SSA, f.277, s.2, iş.27, v.v. 334-335.

128.  AR DA, f.1061, s.1, iş.95, v.8.

129.  AR DA, f.895, s.3, iş.301, v.16-17.

130.  AR DA, f.100, s.2, iş.791, v.77-78.

131.  AR Pİİ SSA, f.277, s.2, iş.14, v.1-4.

132.  AR DA, f.100, s.2 с, iş.122, v.2.

133.  Yenə orada, v.43-44.

134.  Yenə orada, v.16.

135.  Балаев А. Февральская революция… s. 50.

136.  “Azərbaycan” qəzeti, Bakı, 1919, 31 mart.

137.  Майкл Смит. Память об утратах..., s. 97.

138.  “Бакинский рабочий” qəzeti, Bakı, 1998, 26 mart. 

139.  Bax: Azərbaycan tarixi sənədlər və nəşrlər üzrə. Bakı, 1990; Azerbay-

can belgelerinde ermeni sorumu (1918-1920). Ankara, 2001; 1918-1920-

ci illərdə azərbaycanlıların soyqırımı. Sənədlər və materiallar. Bakı, 

2001; Азербайджанская Демократическая Республика, Баку, 1998; 

А. Балаев. Азербайджанское национальное движение в 1917-1918 гг. 

Баку, 1998; Yenə onun: Февральская революция и национальные 

окраины. Мартовские события 1918 г. в Азербайджане. М., 

---

87

BAKIDA 1918-ci il MART HADİSƏLƏRİ: İLKİN ŞƏRTLƏRİ, XÜSUSİYYƏTLƏRİ, NƏTİCƏLƏRİ

2008; B.Nəcəfov. Düşmənin iç üzü. I s., Bakı, 2007; II s., Bakı, 2006; 

А.Халилов. Геноцид против мусульманского населения Закавказья 

в исторических источниках. Баку, 2000; A.Paşayev. Açılmamış sə-

hifələrin izi ilə. Bakı, 2001; A.İsgəndərov. Azərbaycanda türk-müsəl-

man soyqırımı probleminin tarixşünaslığı. Bakı, 2006 və s.

140.  Рустамова-Тогиди Солмаз. Март 1918 г. Баку. Азербайджанские 

погромы в документах. Баку, 2009, 864 с. 

141.  Рустамова-Тогиди Солмаз. Куба. Апрель-Май 1918 г. Мусульманские 

погромы в документах. Баку, 2010, 552 стр. с фотографиями.

142.  Солмаз Рустамова-Тогиди. Азербайджанские погромы в 

фотографиях и документах. Баку, 2012. (rus, ingilis və türk dillərində). 

143.  Azərbaycan Respublikasının Dövlər foto və kinosənədlər arxivi. 

AMEA Tarix muzeyi .

144.  “İstiqlal” qəzeti, Münhen, 1933, 1 aprel, № 31.

---

BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ

88

Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının yaradılması

haqqında Azərbaycan Hökumətinin 

QƏRARLARI

HÖKUMƏTƏ MƏRUZƏ

Artıq dörd aydır ki, Azərbaycan ərazisinin müxtəlif bölgələri quldur 

dəstələri tərəfindən dağıdılır, bolşevik adı altında məsuliyyətsiz erməni 

hərbi hissələri və başqaları mülki müsəlman əhalisinin həyatı və əmla-

kına qarşı eşidilməmiş vəhşiliklər törədirlər. Eyni zamanda həmin quldur 

dəstələrinin təşkilatçıları tərəfindən göndərilən yanlış məlumatlar əsa-

sında Avropa ölkələrində ictimai fikir tamamilə əks istiqamətə yönəldilir. 

Ümumdövlət maraqları, əhalinin zərərçəkən qruplarının mənafeyi hök-

mən, elə bir təşkilatın yaradılması zərurətini irəli sürür ki, o, aşağıdakı-

larla məşğul olsun: 1. bütün zorakılıq hadisələrinin dəqiq qeydiyyatının 

aparılması; 2. həmin zorakılıqların törədildiyi şəraitin müəyyən edilmə-

si; 3. müqəssirlərin aşkar olunması və onların vurduqları zərərin ümumi 

miqdarının müəyyənləşdirilməsi;

Bu təşkilat Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası

1

 xarakteri daşımalıdır, ha-

belə bu komissiyanın işinin nəticələri Avropanın əsas dillərində (rus, 

fransız, alman, və, təbii ki, türk dillərində) elan edilməli və geniş yayılma-

lıdır.

Bu komissiyanın təşkilinə yubanmadan başlamaq lazımdır, çünki, bu 

gün, hadisələrin isti izi ilə asanlıqla müəyyən edilməsi mümkün olan bir 

çox işləri - şəxslərin dindirilməsi, fotoşəkillərin çəkilməsi və digər əşya-

yi-dəlillərin əldə edilməsi – sonradan görmək çətinləşəcəkdir, hətta ola 

bilsin ki, qətiyyən mümkün olmayacaqdır.

Əgər Hökumət bu təkliflə razılaşırsa, onda mən xahiş edərdim ki, hə-

min Komissiyanın yaradılması Nazirlərdən birinə həvalə edilsin və Ko-

missiyanın xərcləri üçün müvəqqəti olaraq 50 000 rubl pul ayrılsın.

Xarici İşlər Naziri M. Hacınski

2

 

Yelizavetpol, 15 iyul 1918-ci il

Azərbaycan Respublikasının Dövlət Arxivi, fond 1061, siyahı 1, 

iş 105, vərəq 1 (bundan sonra: AR DA, f. s. iş. v.)

---