Coğrafiya
və təbii resurslar, №1, 2015
46 AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan Coğrafiya
Cəmiyyəti
Cədvəl 5
Baza dövrü (1961 – 1990-cı illər, mm) ilə müqayisədə atmosfer yağıntılarının orta illik miqdarının
(mm, % ) dəyişməsi
*yağıntıların miqdarı mm-lə göstərilib
**2021-2050-ci illər
Göründüyü kimi, ölkə ərazisi üçün ən əlve-
rişli GISS ssenarisidir. GFDL-3 və PRECISS 1.4
ssenarilərinə görə, atmosfer yağıntılarının dəyiş-
məsi müxtəlif istiqamətli olacaqdır [3,12]. Yu-
xarıda qeyd etdiyimiz kimi, ərazilərin təbii
rütubətlənmə şəraiti atmosfer yağıntılarının müm-
kün buxarlanmaya olan nisbəti ilə müəyyən edilir.
Azərbaycan Respublikasının iqlim dəyişmələri
üzrə I və II məlumatlarında [3,12] mümkün bu-
xarlanmanın gözlənilən kəmiyyətləri, rütubət-
lənmə zonalarının dəyişmə ehtimalı ətraflı təhlil
edilmiş və müəyyən olunmuşdur ki, hava tempe-
raturunun dəyişməsinə görə PRECISS 1.4-ə
yaxın olan Cİ və ekspert ssenariləri gözlənilən
mümkün buxarlanmanı daha yaxşı əks etdirir. Və
ona əsaslanaraq ehtimal etmək olar ki, mümkün
buxarlanma baza dövrünə nisbətən 15%-ə qədər
arta bilər. Lakin yağıntıların eyni zamanda 10-
20% artması nəticəsində vegetasiya dövründə
rütubət çatışmazlığı (iqlim-suvarma norması) baza
dövrünə nisbətən bir qədər azalaçaqdır. Digər
ssenarilər reallaşarsa, onda həm mümkün buxar-
lanma (15-35%), həm də iqlim-suvarma normaları
(70 – 540 mm ) artacaq və bu da rütubətlənmə
zonalarının dağlara doğru 50 – 400 m qalxmasını
təmin edəcəkdir. Qeyd etmək lazımdır ki,
rütubətlənmə zonaları sərhədlərinin dağlara doğru
qalxması istilik qurşaqlarına nisbətən az olacaq-
dır.
Nəticə
• Ölkə ərazisinin müxtəlif bölgələrində
yerləşən 32 meteoroloji stansiya məlumatları əsa-
sında atmosfer yağıntılarının müasir orta aylıq,
illik və mövsümi iqlim normaları hesablanmışdır
(1992-2006-cı illər). Müəyyən edilmişdir ki, baza
dövrünə (1961-1990-cı illər) nisbətən atmosfer
yağıntıları miqdarının dəyişməsi müxtəlif isti-
qamətli olub. Belə ki, əgər ölkə ərazisinin böyük
hissəsində yağıntıların illik miqdarı 15-84 mm (3-
19%) azalıbsa, Böyük Qafqazın cənub yamacının
qərb hissəsində o, 73-135 mm (6-14%) artmışdır.
Artım, az da olsa, 7-18 mm (3-6%) Abşeron yarı-
madası və ondan şimalda yerləşən sahilboyu
ərazilərdə də qeydə alınıb.
• Atmosfer yağıntıları miqdarının isti ehti-
yatları ilə müasir nisbəti rütubətlənmə əmsalının
dəyişməsinə gətirib çıxartsa da, o qədər cüzidir ki,
təbii rütubətlənmə zonalarının sərhədlərinin dəyiş-
məsinə təsir göstərmir.
• Müasir dövrü əksetdirən illik və isti döv-
rün atmosfer yağıntılarının miqdarı və təbii rütu-
bətlənmə zonalarının ölkə ərazisində paylanma
xəritələri tərtib edilmişdir.
• Gələcəkdə illik atmosfer yağıntılarının
miqdarının dəyişməsi müxtəlif istigamətli olacaq
və +4 - +20% və -1 - -5% təşkil edəcəkdir.
Hesablamalar göstərir ki, ölkə ərazisində, ssenari-
dən asılı olaraq, mümkün buxarlanmanın miqdarı
15-35% artacaq və bu da rütubət çatışmazlığının
(iqlim-suvarma norması) 70-540 mm artmasına
səbəb olacaq. Mümkün buxarlanmanın xeyli
artması ölkə ərazisində təbii rütubətlənmə şəraitini
pisləşdirəcək və bu da rütubətlənmə zonaları-nın
sərhədlərinin dağlara doğru irəliləməsinə səbəb
olacaqdır. Lakin bu, isti qurşaqların yerdəyişmə-
sindən az olacaq və reqiondan və ssenaridən asılı
olaraq 50 – 400 m təşkil edəcəkdir.
ƏDƏBİYYAT
1. Azərbaycan Respublikasının aqroiqlim atlası.
Bakı. 1993, 104 s.
2. Əyyubov Ə.C., Hacıyev Q.Ə. Azərbaycan
SSR-in iqlim ehtiyatları. Bakı, Elm, 1984, 133 s.
3. BMT-nin İqlim Dəyişmələri üzrə Çərçivə
Konvensiyasına İkinci Milli Məlumat. Azərbaycan
Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi.
Bakı, 2010, 94 s.
4. Hadıyev Y.C.,Rəhimli V.A. Azərbaycan Res-
publikasında atmosfer yağıntılarının çoxillik tərəd-
düdləri haqqında. AMEA “Xəbərləri”, № 3, 1998, 46-
50 s.
5. Məmmədov Ə.S. Azərbaycanda iqlim tərəd-
düdlərinin tədqiqi, proqnozlaşdırılması və gözlənilən
İqlim elementi
Dövr
Ssenarilər
1961-1990
1992-
2006
Cİ
GISS
GFDL-3
Eksp.
PRECISS
1.4 ( I )**
Atmosfer
yağıntıları,%
190-1314*
195-
1224*
+1 -
-10
6 - +12
-5 - +4
0
0-20
Coğrafiya və təbii resurslar, №1, 2015
AMEA akad. H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu, Azərbaycan
Coğrafiya Cəmiyyəti
47
dəyişmələrin qiymətləndirilməsi. Coğrafiya üzrə elmlər
doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün təqdim olunmuş
dissertasiyanın avtoreferatı. Bakı, 2013, 40 s.
6. Nadirov V.A. Azərbaycan SSR-nin ərazisində
müxtəlif təminatlı iqlim göstəricilərinin paylanma qa-
nunauyğunluğu. Bakı, Elm, 1986, 137 s.
7. Rəhimov M.K. Gözlənilən iqlim dəyişmələ-
rinin Böyük Qafqazın cənub yamacının aqroiqlim
ehtiyatlarına təsirinin qiymətləndirilməsi. Coğrafiya
üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün təqdim
edilmiş dissertasiyanın avtoreferatı. Bakı, 2013, 22 s.
8. Xəlilov S.H., Səfərov S.H. Azərbaycan Res-
publikasında havanın temperaturunun və atmosfer ya-
ğıntılarının aylıq və illik normaları (1961 – 1990).
Elmi-praktiki sorğu kitabı. Bakı, 2001, 109 s.
9. Гасанов М.С. Влияние метеорологических
элементов на развитие, количество и качество уро-
жая озимой пщеницы в горных условиях. Авторе-
ферат дисс. на соискание уч.ст. канд.геогр. наук.
Баку, 1984, 22с.
10. Давыдов В.К. Испарение с водной поверх-
ности Европейской части СССР. Тр. НИУ ГУГМС,
сер. IV, вып. 12, 1944.
11. Климат Азербайджана (под ред. Э.М.Ших-
линского и А.А.Мадатзаде). Изд. АН Азербай-
джанской ССР. Баку, 1968, 342 с.
12. Первое Национальное Сообщение Азер-
байджанской Республики по Рамочной Конвенции
ООН об Изменении Климата. Баку. 2000, 88 с.
13. Рагимов Х.Ш. Агроклиматические условия
и ресурсы возделывания граната в Азербай-
джанской ССР. Автореферат дисс. на соискание
уч.ст. канд.геогр. наук. Баку, 1984, 24с.
14. Рагимов Х.Ш. Оценка воздействий измене-
ния климата на процессы опустынивания и раз-
работка мер адаптации к ним. Первое Националь-
ное Сообщение Азербайджанской Республики по
Рамочной Конвенции ООН об Изменении Климата.
Фаза 2. Меры укрепления потенциала по измене-
нию климата в приоритетных областях экономики
Азербайджана. Баку. 2001, с. 51-55
15. Рагимов Х.Ш., Тагиева, У.Р. Современные
условия естественного увлажнения Гянджа – Газах-
ской зоны. Материалы Международной научно-
практической конференции «Оценка и рациональ-
ное использование природного ресурсного потен-
циала геосистем в условиях глобальных измене-
ний». Тр. Географического общества Азербайджа-
на. Т. ХVIII. 2013, c. 222-226
16. Сафаров С.Г. Исследование грозоградовых
и ливневых явлений на территории Азербайджана и
методы их прогнозирования. Автореферат дисс. на
соискание уч.ст. д-ра географических наук. Баку,
2011, 49с.
17. Селянинов Г.Т. Перспективы субтропичес-
кого хозяйства СССР в связи с природными
условиями. Гидрометеоиздат. Л., 1961, 195 c.
18. Тагиева У.Р. Оценка климатических ре-
сурсов Гянджа-Газахского экономического района
в связи с современными изменениями климата.
Автореферат дисс. на соискание уч.ст. д-ра фило-
софии по географии. Баку, 2013, 26 с.
19. Фигуровский И.В. Климатическое райони-
рование Азербайджана. Изд. Аз.ЦИК, ч.1-2. Баку,
1926.
20. Фигуровский И.В. Климатическая харак-
теристика сухих субтропиков Азербайджана. Изд.
АН Азерб.ССР. Баку, 1940,63 c.
21. Улханов Н.Д. Агроклиматические условия
и ресурсы возделывания культуры инжира в
Азербайджанской ССР. Автореферат дисс. на со-
искание уч.ст. канд.геогр. наук. Баку, 1986, 24с.
22. Шашко Д.И. Климатические условия зем-
леделия Центральной Якутии. Изд. АН СССР, М.,
1961, 257 c.
23. Шихлинский Э.М. Атмосферные осадки
Азербайджанской ССР. Изд. АН Азерб. ССР. Баку,
1949, 333 c.
24. Эйюбов А.Д. Агроклиматическое райони-
рование Азербайджанской ССР. Изд. АН Азербай-
джанской ССР. Баку, 1968, 187 с.
25. Эйюбов А.Д. Бонитировка климата Азер-
байджанской ССР. Баку, 1975, 148с.
СОВРЕМЕННЫЕ И ОЖИДАЕМЫЕ
УСЛОВИЯ ЕСТЕСТВЕННОГО
УВЛАЖНЕНИЯ НА ТЕРРИТОРИИ
АЗЕРБАЙДЖАНА
Х.Ш.РАГИМОВ
На основе данных 32 метеорологических
станций расположенных в различных регионах
страны рассчитаны современные (1992-2006гг)
средние месячные, сезонные и годовые климати-
ческие нормы атмосферных осадков. Составлены
карты распределения атмосферных осадков за год и
теплый период, а также зон увлажнения на тер-
ритории страны. Выявлено, что по сравнению с ба-
зовым периодом (1961-1990гг) на значительной
части территории страны годовая величина атмос-
ферных осадков уменьшилась на 15 – 84мм (3 –
19%) и только в западной части Южного склона
Большого Кавказа она увеличилась на 73-135мм (6
– 14%), а на Абшеронском п-ве и на прибрежной
территории к северу от него – на 7-18 мм (3-6%).
Границы зон увлажнения практически не измени-
лись. Согласно рассмотренных сценариев измене-
ния климата можно ожидать, что в будущем годо-
вая величина атмосферных осадков изменится раз-
нонаправлено от +4 - +20% и -1 - -5%. В зави-
симости от реализуемого сценария ожидается уве-
личение годовой величины испаряемости на 15-
35%, а дефицита влаги (климатическая норма оро-
шения) - на 70-540 мм, т.е. при всех сценариях из-
менения климата ожидается ухудшение условий
естественного увлажнения территории страны, что
может привести к сдвигу границ зон увлажнения в
сторону гор.