DəDƏ qorqud a r a ş d ı r m a L a r ı
Yüklə 1,74 Mb.
|
49
meydanında at çapdım və türk zəriflərinə türkcə şeirin gözəllikləri ilə zövq verdim. Bu da məni o qədər təşvişə salmadı, çünki türk- cə şeir mənim əslimin səliqəsinə uyğundur. Bəzən fars dili sapına incə düşdüm və o budaqdan könül meyvəsi dərdim [3;19-20]. Azərbaycan Yazıçılarının VII qurultayında Ümumilli lider Heydər Əliyev dərin məzmunlu çıxışında göstərirdi ki, M.Füzuli ilk növbədə böyük şairdir. Amma o, ondan öncə filosof, alim şair- dir. Məhz bu baxımdan ədəbiyyatşünas Həmid Araslı ona həsr etdiyi “Sözün qüdrəti” məqaləsində doğru göstərir ki, şairin zən- gin irsini öyrənmək, ətraflı izah etmək üçün hər şeydən əvvəl onun şeirə, sənətə münasibətini müəyyənləşdirmək lazımdır. De- məli, Füzulini ədəbi-nəzəri fikir işığında poeziyada tutduğu möv- qeyi ilə elmi axtarışlarını paralel şəkildə tədqiq etmək zəruruidir. Elə bu zəruriyyətin nəticəsidir ki, İraq, İran, Türkiyə, rus, Azərbaycan füzulişünaslığında “Füzuli”(H.Araslı); ”Füzulinin li- rikası”(M.Quluzadə); ”Füzulinin sənətkarlığı”(M.Cəlal); Füzuli düşünür”(M.Cəfər); ”M.Füzulinin “Leyli və Məcnun poemasının ideya bədii xüsusiyyətləri haqqında”(R.Azadə) ; “Füzuli öyrədir” (A.Vəfalı); ”Füzulinin poetikası”(S.Əliyev) və s.adda kitab, mo- noqrafiya və s. məqalələr təqdim olundu. Bu əsərlərdə alim Füzuli ilə, şair Füzuli daha aydın görünür. M.Füzuli əsərlərində çox-çox rast gəldiyimiz zəmanədən şikayət, haqsızlıq, ədalətsizlik, nadanlıq motivləri feodal dünya- sının təzahürü kimi verilir. İkiüzlü mollalar, din xadimləri, fırıl- daqçı axund və şeyxlər, ruhanilər şairin kəskin tənqid hədəfi idi: Tökdükcə qanımı oxun,ol asitan içər Bir yerdəyəm əsir ki, torpağı qan içər, Əhli-zəmanə qanına çox təsinədir səmin Qanın kimin tökərsə fələk,ol zaman içər! ( I cild, s.302) İlk növbədə maddi vəziyyətdən çətinlik çəkən şair zəma- nəsinin acınacaqlı vəziyyətindən narazı qaldığını bildirir: “Çünki doğulduğum və yaşadığım yer İraqi-ərəbdir ki, sul- tanların kölgəsindən uzaq və sakinlərin şüursuzluğu üzündən xə- raba qalmış bir ölkədir. Bura elə bir bağdır ki, xuraman sərviləri samum qasırğalarıdır, açılmamış qönçələri məzlum şəhid qəbirlə-
50
rinin qübbələridir. Bura elə bir zövq məclisidir ki, şərabı parçalan- mış ciyərlərin qanı, nəğmələri avara qəriblərin naləsidir. Nə möh- nət artıran səhrasında rahatlıq nəsimi əsir, nə də bəlalarla dolu çö- lündə dərd tozlarını yatıra biləcək ümid buludu görünür! [2; 18- 19].
Bu da həqiqətdir ki, şairin şikayətlərinin, narazılıqlarının, həyatdakı uğursuzluqlarının səbəbini onun kasıb və yoxsul olması ilə izah etmək heç də doğru deyil. Füzuli öz dərd-kədəri yox, xal- qın, millətin faciəli həyatını ürəyində yaşadır. Taxt-tac, var-dövlət üstündə tökülən günahsız qanlar, feodalların ərşə çıxan zülm və işgəncəsi, mollaların, qazilərin maskalanmış simalarını görüb “Şikayətnamə”ni ümumiləşdirir. Bir sözlə şairin məzmunlu qəzəl və qəsidələrində ağır həyat tərzi keçirən insanların güzaranı real boyalarlatəsvir edilir. Akademik Fuad Qasımzadənin təbirincə desək “Qəm kar- vanı” çəkən M.Füzuli dərdi intim deyil, ictimaidir. Onun kökün- də, ruhunda bəşəriliyi daha aydın görmək olar. Nədir bu bəşərilik? Bu kədərin qaynaqlarına diqqət edək: müharibə, cəhalət, bəra- bərsizlik, hüquqsuzluq, ictimai zülm, dilənçilik, quduzluq, qeyri- insani ehtiraslar, zehni və sosial kölə, eşqin, əqlin, elmin, şeirin və s. maddi sərvətlərin lazımınca qiymətləndirilməməsi olmuş- dur. Şairin zəmanəsindən “Şikayətnamə”sində çox işlətdiyi dərd, qəm, qüssə, kədər, qubar, möhnət, ah, fəğan, fəryad, dağ, süz, azar, nalə, zülm, sitəm, aciz, mərəz, əsir, pərişan, qəmküsar və s. onlarca söz və ifadələr kədər motivləri haqqında çox şey deyir. M.Füzuli gənc yaşlarından İraq hakimiyyətini məğlub etmiş Şah İsmayılı rəğbətlə qarşılamış, qələmə aldığı “Bəngü-badə” poemasını bir Azərbaycan hökmdarı kimi ona həsr etmişdir. Poe- mada “Həmdəmim qüssə, məhrəmim qəmdir” deməklə öz kədərli notlarından uzaqlaşmır. Əksinə onu qələmə aldığı ayrı-ayrı əsər- lərə gətirib canlı və təbii obrazların idealı, arzusu, istəyi kimi vəsf edir. Şah İsmayıl və onun tərəfdarları tərəfindən rəğbətlə qarşıla- nan şairi heç də binava, kasıb, yoxsul, aciz bir insan kimi qəbul etmək doğru olmaz! Heç şübhəsiz M.Füzuli ayıq-sayıq, uzaqgö- 51
rən xarakterilə şahların, məmurların, hökmdarların iç üzünü gör- müş, onların şəninə mədhiyyələr, fəxriyyələr, qəsidələr də yaz- mışdır. Belə bir cəhət M.Füzulidən də yan keçməmiş, o, Bağdadı işğal edən Sultan Süleymanın şəninə qəsidələr yazmışdır. Elə bunun müqabilində böyük şairə Sultan Süleyman ayda 9 arça təqaüd kəssə də verilmiş fərman yerinə yetirilməmiş, kağız üzərində qalmışdır. Təqaüdü almaqda məmurlar ona süni maneə- çilik törədir, şairi get-gələ salır. M.Füzuli Mustafa Çələbiyə məh- şur “Şikayətnamə”sini yazır. Və məmurları tənqid edib onların riyakar, rüşvətxor olduğunu göstərib, özününün ehtiyac içərisində yaşadığından, xəstə olmasından şikayətlənir [2;203]. Ədəbiyyatşünas Əkrəm Cəfər doğru göstərir ki, M.Füzuli təkcə “Şikayətnamə”sində deyil, qəzəl, qəsidə, qitə, rübailərində, dördlük, beşliklərində, tərkib bəndlərində, ayrı-ayrı əsərlərində belə zəmanəsindən şikayət edir. XVI əsr Şərq aləminin, müsəl- man dünyasının məmur özbaşınalığından şikayətlənən şair heç şübhəsiz XXI əsrin məmurlarını, millət vəkillərinin xalqın qəs- dində dayanan əməllərini görsəydi yəqin ki,”Şikayətnamə”ni orta- lığa çıxarmazdı. “Faciənamələr” serialları yazardı... “Kədəri,qüssəni bəşəriləşdirən(Sabir Əliyev) şairə görə hansı ürəkdə eşq qəmi var-dünyanın bütün ləzzəti ondadır; hansı bədəndə ki, bir dərdli ürək yoxdur, o, bir qəbirdir ki, orada bir ölü yatır! Bütün bunları deyən Füzuli öz dövründən, zəmanəsindən və yurdundan da şikayət edir:
Yaxud:
Cənnətı almaq olmaz arça ilə, Girmək olmaz behiştə rüşvət ilə [2]. Beləliklə, XVI əsrin nadan dövlət məmurları korrupsiya haqqında qanun qəbul etsəydi, müsəlman dünyasında rüşvət və rüşvətxorluq halları aradan qalxar və Füzuli “Şikayətnamə”sinin dərd-səri az da olsa yüngülləşərdi... M.Füzulinin “Şikayətnamə”sində,”Bəngü-Badə”sində qəzəl, qitə və rübailərində zəmanədən şikayət motivləri müxtəlif üsul-
Yüklə 1,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|