Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil

 
97 
eĢidilməməsi,  sözlər  arasında  qrammatik  əlaqələrin  dərk  edilməməsi: 
Leksik qrammatik cəhətdən düzgün qurulmuĢ nitqin olmamasına gətirib 
çıxarır.  Bu  isə  öz  növbəsində  istər  sadə,  istərsə  də  geniĢ,  mürəkkəb 
cümllərin  və  digər  sintaktik  konstruksiyaların  qurulmasında  kobud 
səhvlərin  olmasına,  belə  nitqin  ətrafdakılar  tərəfindən  baĢa 
düĢülməməsinə səbəb olur.  
Zəif  eĢidən  uĢağın  nitqinin  fonetik  tərəfi  də  çox  saylı  qüsurlarla 
müĢayiətedici olur. Onlar oxĢar və yaxın səslərin tələffüzündə səhvlərə 
yol  verirlər.  EĢitmə  ilə  səslərin  differensiallaĢmasının  çətinliyi  bir  çox 
söz  tələffüzü  qüsurlarının  yaranmasına  səbəb  olur.  Bu  qüsurlar 
aĢağıdakı kimi xarakterizə olunur: 
1.Kar samitlərin cingiltili samitlərdə araĢdırılmaması; 
2.Bir səsin digəri ilə əvəz olunması:  
Göstərmək lazımdır ki, eĢitmə qüsurlu uĢaqlarda yazılı nitqdə bəzi 
qüsurlar  müĢahidə  edilir.  Belə  ki,  onlar  eĢitmə  qüsuru  nəticəsində  çox 
sözü qavramadıqlarından həmin sözlərin mənasını da bilmirlər, nəticədə 
oxuduqları  mətndə  tanıĢ  sözlərin  mənasını  bilmədiklərindən  onları 
düzgün yazıya ala bilmirlər.  
Söz  və  qrammatik  formaların  oxu  prosesində  qavranılması 
həmçinin  oxunan  mətnlərin  məzmununun  da  dərk  edilməsinə  gətirib 
çıxarır.  Buna  görə  də  zəif  eĢidən  uĢaqların  həm  oxusunda,  həm  də 
yazısında  leksik,  qrammatik  və  fonetik  sözlər  özünü  göstərir. 
Tədqiqatlar göstərir ki, eĢitmə qüsurlu uĢaqların nitq qüsurları bilavasitə 
eĢitmənin  pozulma  vaxtı,  onun  xarakterik  və  uĢağın  psixo-fiziki 
vəziyyətindən çox açılıdır.  Buna  görə  də  zəif  eĢidən uĢaqların nitqi  və 
nitqindəki  qüsurları  çox  müxtəlifdir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki, 
ümummtəhsil  məktəblərində  təhsil  alan  zəif  eĢidən  uĢaqlarla  aparılan 
loqopedik  iĢ  bir  neçə  mərhələdə  həyata  keçirilir.  Zəif  eĢidən  uĢaqların 
səs  tələffüzü  (diĢarası  siqmatizm  kimi  bir  sıra  nöqsanlara  malik  olur. 
Bunlar aĢağıdakılardır:  
1.S,Z səslərinin diĢarası tələffüzü (diĢarası siqmatizm). Bu zaman 
S səsi Z səsi kimi tələffüz edilir. Z səsi isə D kimi, F isə D kimi tələffüz 
edilir.  
DiĢarası siqmatizm zamanı dilin ucu aĢağı kəsici diĢlər arasındakı 
hava  axınının  sərbəst  çıxıĢına  mane  olur  və  yaxud  ön  hissənin  arxası 
alveollara  birləĢir,  nəticədə  S  səsinin  təhrif  Ģəkildə  tələffüzü  meydana 
gəlir.  Qeyd  etməkk  lazımdır  ki,  siqmatizmin  digər  növləri  qüsurlu 
uĢaqların  nitqində  çox  az  təsadüf  edilir.  K-X  səslərinin  yerdəyiĢməsi. 
Dilarxası  novlu  X  kipləĢən,  x  kar  k  samiti  ilə  əvəz  olunur.  X  səsini 

---

 
98 
düzgün tələffüz edə bilir. Məsələn: koruz (xoruz), kəritə (xəritə), körək 
(xörək) və s. Bəzən K səsi X ilə əvəz olunur.  
3.Mürəkkəb  ç,  c  səslərinin  aydın  olmayan,  yayğın  tələffüzü.  Bu 
ona  görə  baĢ  verir  ki,  zəifeĢidən  uĢaq  dilini  alveollara  kip  söykəyir  və 
hava axını sıx bağlanmamıĢ yarıqdan keçir. UĢaqlar çay əvəzinə say, üç 
əvəzinə üs, saç əvəzinə suĢ iĢlədir.                             
                                                    
    
 
 
                     
 

---

 
99 
OXU VƏ YAZI QÜSURLARININ AŞKAR EDİLMƏSİ 
METODLARI  
 
UĢaqlarda oxu və yazı qüsurlarının vaxtında aĢkar edilməsi, onun 
Ģifahi  və  yazılı  nitqinin  düzgün  formalaĢması  prosesində  mühüm  rol 
oynayır.  
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bu  qüsurların  aĢkar  edilməsinin  əsas 
məqsədi  –  oxu  və  yazı  pozğunluqlarının  mexanizmini,  etiologiya  və 
əlamətlərini  vaxtında,  ibtidai  sinifdə  üzə  çıxarmaq  və  onları  aradan 
qaldırmaq üçün düzgün korreksiya-loqopedik iĢi təĢkil etməkdir.  
Yazı  qüsurları  olan  uĢaqların  müayinəsi  zamanı  onun  görmə, 
eĢitmə, mərkəzi sinir sisteminin və idrak fəaliyyətinin vəziyyəti nəzərə 
alınır. Bu iĢ əsasən mütəxəssis-həkimlər tərəfindən diqqətlə aparılır.  
Disqrafiyalı  uĢaqların  müayinəsinin  əsas  prinsipləri-korrektlik 
sistemlilik,  pategenetik,  fəaliyyət,  Ģəxsiyyətlilik,  inkiĢaf  prinsiplərini 
nəzərə almaqla keçirilir.  
Oxu  və  yazı  qüsurları  olan  uĢaqların  müayinə  sxemi  aĢağıdakı 
bəndləri özündə birləĢdirmiĢdir: 
1.Anket məlumatlarının və tibbi-pedaqoji sənədlərinin öyrənməsi. 
2.Anamnez. 
3.Artikulyasiya aparatının pereferik Ģöbəsinin üzvlərinin quruluĢu.  
4.Nitq motorikası (hərəkəti). 
5.EĢitmə fəaliyyəti.  
6.Səs tələffüzünün vəziyyəti. 
7.Fonematik təhlil, tərkib və təsəvvürlərin vəziyyəti.  
8.Fonematik qavrama (fonemlərin differensiasiyası). 
9.Lüğət ehtiyatı və dilin qrammatik quruluĢunun xüsusiyyətləri.  
10. Nitqin dinamik tərəfinin xüsusiyyətləri.  
11.Görmə  fəaliyyətinin  vəziyyəti:  bioloji  görmə,  görmə  qnozisi, 
mnezisi, görmə ilə təhlil və tərkib, məkanı təsəvvürlər.  
12.Oxu  prosesinin  vəziyyəti  (müxtəlif  çətinliklə  mətn  və 
cümlələrdə  heca,  sözlərin  oxunma  xarakteri);  oxu  sürəti  və  bacarığı 
(hərflərlə, hecalarla, söz-ifadələri oxu). 
13.Yazının müxtəlif növlərinin vəziyyəti (köçürmə, imla, ifadə və 
inĢa;  qüsurlu  tələffüz  edilən  səslərin,  eĢitmə  fərqləndirməsi  çətin  olan 
səslərin  olduğu  mətnlərin  yazısı,  qrafik  cəhətdən  oxĢar  hərflərin 
yazılıĢı).  
Disqrafiyalı və disleksiyalı uĢaqların loqopedik müayinəsi zamanı 
aĢağıdakılar aĢkara çıxarılmalıdır: 

---

 
100 
1.Səs təhlili vərdiĢlərinin mənimsəməsi səviyyəsi;  
2.Oxu və yazı vərdiĢlərinin mənimsəmə səviyyəsi; 
3.Bütövlükdə Ģifahi nitqin vəziyyəti, yəni dilin fonetiko-fonematik 
və leksiko-qrammatik quruluĢunun inkiĢaf səviyyəsi.  
Demək lazımdır ki, yazılı nitqin inkiĢafı üçün əsas Ģərtlərdən biri 
səslərin Ģüurlu təhlil və tərkibi vərdiĢinin olmasıdır. Bunsuz oxu və yazı 
prosesləri  qeyri-mümkündür.  Beləliklə  də,  birinci  olaraq  uĢağın  sözün 
səs tərkiblərinin Ģifahi təhlil və tərkib proseslərinə hazırlığını yoxlamaq 
lazımdır. Bu məqsədlə loqoped bir neçə metoddan istifadə edə bilər.  
1.Söz  tərkibindən  səslərin  ayrılması  və  fərqləndirilməsi.  Bunun 
üçün ən əvvəl uĢağın sait səsləri ayırmaq bacarıbı yoxlanılır. Loqoped a 
və  o  səslərini  ucadan  və  uzun  tələffüz  edir.  Sonra  həmin  səsləri 
müəyyənləĢdirir.  Sonrakı  saitlər  də  bu  qayda  ilə  analoji  olaraq 
yoxlanılır.  
Bundan sonra sözün əvvəlində gəlməsinə aid misalların deyilməsi.  
Loqoped  əvvəlcə  özü  bu  və  ya  digər  səslə  baĢlayan  sözlər  deyir. 
Məsələn:  mən,  maĢın,  Murad,  meĢə  və  s.  sonra  uĢağın  da  s  səsinə  aid 
sözlər fikirləĢib deməsini tapĢırır.  
3.VerilmiĢ səslə baĢlayan Ģəkillərin seçilməsi. Bu iĢi təĢkil etmək 
üçün  loqopedin  bir  neçə  dəst  Ģəkilləri  olmalıdır.  Hər  bir  aĢağıdakı 
səslərlə baĢlayan Ģəkillər olmalıdır: 
a) TapĢırılmıĢ səslərə uyğun. 
b) TapĢırılmıĢ səslə qarıĢdırılan səsə uyğun. 
v) Digər səslərə aid.    
Məsələn, uĢaq «Ģ» səsi ilə baĢlayan sözə aid Ģəkil seçməlidir. Bu 
halda ona Ģkaf, Ģar, Ģərf, Ģam, Ģir, saat, saç, sancaq, karandaĢ, stol, jaket, 
jurnal  və  s.  Ģəkilləri  göstərirlər.  UĢaq  bu  Ģəkillər  içərisindən  Ģ  ilə 
baĢlanan əĢyanın təsvirini tapır, çalıĢdırıldığı səslə isə kənara qoyur.  
4.UĢaqların  tez-tez  dəyiĢik  saldığı  səslərə  aid  Ģəkillər  əsasında 
həmin səslərin tapılması iĢi aparılır. 
5.Səs tərkibinə görə müqayisəsi. 
UĢaqlara  elə  Ģəkil  dəstləri  paylanır  ki,  orada  təsvir  edilən  əĢya 
adları  bir-birindən  1  səslə  fərqlənirlər.  Məsələn  Ģar-Ģir,  qoyun-boyun, 
tar-qar və s.  
6.Cümlələrin  sözlərə,  sözlərin  hecalara,  hecaların  səslərə 
ayrılması. 
Bunun üçün uĢağa cümlə verib orada neçə söz olduğunu və ya söz 
verib orada neçə heca olduğunu, ya da ki, hecalar verib orada neçə səs 
olduğunu müəyyənləĢdirmək tapĢırılır.  

---