Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil

 
107 
3.Adlarındakı  hecaların  sayına  görə  Ģəkilləri  götürüb  iki  sıraya 
düzmək. 
4.ġəkildəki  adlardan  ilk  hecanın  ayırıb  yazmaq.  Hecanı  sözdə, 
cümlədə  iĢlətmək.  Alınan  söz  və  cümləni  oxumaq.  Məsələn:  «maĢın», 
«alma»,  «yaĢıl»,  «vasaq».  Bu  sözlərdəki  ilk  hecaları  seçib  cümlə 
qurulur: «Malikin altı yaĢı var».  
5.Nizamsız hecalardan sözlər qurmaq.  
6.Müəyyən  sayda  hecalardan  təĢkil  olunmuĢ  sözləri  cümlələrdən 
seçmək.  
IV.Fonematik təhlil və tərkibin inkiĢafı.  
«Fonematik təhlil» termini altında səs. Təhlilinin həm adı, həm də 
mürəkkəb formaları baĢa düĢülür. Elementar, adi formada söz fonunda 
səsin  ayrılması  aid  edilir.  Bu  forma  məktəbəqədər  yaĢlı  uĢaqlarda 
birdən, birbaĢa meydana çıxır. Mürəkkəb formada isə sözdən birinci və 
axırıncı  səsin  ayrılması  və  bu  səslərin  yerinin  müəyyən  edilməsii 
(əvvəldə, ortada, axırda) nəzərdə tutulur. Burada sözlərin içində səslərin 
ardıcıllığının,  onların  kəmiyyətinin  və  digər  səslərə  nisbətdə  yerinin 
müəyyənləĢdirilməsi  mürəkkəb  prosesdir.  Səs  təhlilinin  bu  forması 
yalnız xüsusi təlim prosesi keçdikdən sonra formalaĢmağa baĢlayır.  
Fonematik təhlil və tərkib prosesinin inkiĢafı zamanı mütləq səsin 
təhlili  bu  formalarda  ontogenezdə  ardıcıl  formalaĢmasının  nəzərə 
alınmasını gözləmək lazımdır.  
Bunun üçün yaxĢı olar ki, sözün ilk saitlərini ayırmağı uĢağa təklif 
edilsin (ata, Ģəkil, iynə). Sonra isə novlu, daha sonra partlayan samitlərin 
təcrid olunması tələb edilsin.  
Fonematik  təhlil  və  tərkibinin  mürəkkəb  formasında  uĢağın  əqli 
imkanları nəzərə alınar və bu aĢağıdakı Ģəkildə yerinə yetirilir: 
I.Mərhələ-yardımçı vasitə və hərəkətlərə əsaslanması. 
II.mərhələ-nitq 
zamanı 
səs 
təhlilinin 
fəaliyyətinin 
formalaĢdırılması. 
III.Mərhələ-əqli  imkanlar  fonunda  fonematik  təhlil  fəaliyyətinin 
formalaĢdırılması. 
IV.Aqrammatik disleksiya və disqrafiyanın aradan qaldırılması.  
Aqrammatik  disleksiya  və  disqrafiyanın  aradan  qaldırılmasında 
əsas  vəzifə  uĢaqda  morfoloji  və  sintaktik  ümumiləĢdirmə  sözün 
morfoloji  elementləri  və  cümlənin  quruluĢu  haqqında  təsəvvürləri 
formalaĢdırmaqdır.  Bu  iĢ  üçün  əsas  istiqamət:  cümlə  quruluĢunun 
dəqiqləĢdirilməsi.  SözdəyiĢdirici və sözdüzəldici funksiyaların inkiĢafı, 

---

 
108 
söz  tərkibinin,  eləcə  də  eyni  köklü  sözlərin  morfoloji  təhlili  üzərində 
aparılan iĢdir.  
Dilin  morfoloji  sisteminin  mənimsədilməsi  cümlə  quruluĢuna 
yiyələnməklə sıx əlaqədə həyata keçirilir.  
Cümlə  üzərində  aparılan  iĢ  zamanı  onun  quruluĢ  mürəkkəbliyi. 
Antogenezdə onun müxtəlif tiplərinin özünü göstərmə ardıcıllığı nəzərə 
alınır. Cümlə üzərində iĢ aĢağıdakı ardıcıllıqla aparılır: 
1.Cingiltili  cümlələr  (tərkbində  adlıq  halda  olan isim  və  III  Ģəxs, 
indiki zamanda olan fel: «UĢaq gəldi»). 
2.Müxtəlif cür cüttərkibli cümlələr.            
3.3-4 sözdən ibarət olan geniĢ cümlələr (isim, fel, tamamlıq-UĢaq 
almanı yedi).  
Göstərmək  lazımdır  ki,  cümlə  üzərində  iĢ  apararkən  sxem  və 
videoqramlardan istifadə etmək məsləhətdir.  
Bu, 
uĢaqlarda  əqli  fəaliyyəti  sürətləndirər  və  əĢyaları 
stimullaĢdırıraq  onlar  arasındakı  münasibəti  eyni  Ģəkildə  dərk  etdirir. 
Məsələn,  «uĢaq  almanı  yedi    cümləsi  üç  elementdən  «uĢaq  qırmızı 
almanı yedi» cümləsi isə dörd elementdən ibarətdir. Bu cümlələri sxem 
Ģəklində verdikdən sonra  
O   
  
O   
  
UĢaqlardan bu sxemə oxĢar cümlələr qurmağı tələb etmək olar.  
SözdəyiĢdirici  və  sözdüzəldici  formaların  möhkəm-ləndirilməsi 
üçün  əvvəlcə  sözdə,  sonra  söz  birləĢmələrində,  cümlə,  mətnlərdə,  iĢ 
aparmaq lazımdır.  
VI.Optik  disleksiya  və  disqrafiyanın  aradan  qaldırılması.  Bu  iĢ 
aĢağıdakı istiqamətlərdə aparılır: 
1.Görmə  qavramasının  inkiĢafı,  görmə  qnozesin-rəng,  forma  və 
həcminin tapılması; 
2.Görmə yaddaĢının dəqiqliyinin və həcminin geniĢləndirilməsi; 
3.Məkanı təsəvvürlərin formalaĢması; 
 4.Görmə və təhlil və tərkib proseslərinin inkiĢafı.  
ƏĢyanı  görmə  qnozesinin  inkiĢafı  üçün  göstərilən  tapĢırıqlar 
üzərində  iĢ  məsləhət  görülür.  ƏĢyanın  kontur  təsvirini  vermək,  kontur 
təsvirləri  müqayisə  etmək,  onları  fərqləndirmək,  əĢya  konturlarını  bir-
birinin üstünə qoymaq və s. 

---

 
109 
Bu mərhələdən sonra hərflərin tanınması (hərf qnozisi) üçün belə 
tapĢırıqlardan  istifadə  etmək,  hərfi  çap  və  əl  yazısı  ilə  yazmaq,  hərfin 
adını  demək,  yazmaq,  hərfin  konturlarını  çəkmək,  çatıĢmayan 
elementləri əlavə etmək, düzgün olmayan hərfi göstərmək və s. 
Optik  disleksiya  və  disqrafiyanı  islah  etmək  üçün  loqoped 
uĢaqlarda  forma,  rəng,  həcm,  haqqında  təsəvvürlərin  dəqiqləĢdirilməsi 
üzərində  iĢ  aparır.  Loqoped  rənginə,  formasına  və  həcminə  görə 
fiqurları (oval, dairə, kvadrat, üçbucaqlı, dördbucaĢdı, romb, yarım dairə 
və s.) Ģagirdə göstərib eyni rəngli, eyni həcmli və formalı fiquru tapmağı 
təklif edir.  
Sonra həmin fiqurlara oxĢar əĢyaları deməyi tapĢırır (dairə-qarpız, 
oval-yemiĢ,  üçbucaq-evin  damı  və  s.)  Bundan  əlavə,  bu  məqsədlə 
aĢağıdakı oyunlardan da istifadə etmək olar: 
1.«Nə  yoxdur?»  oyunu.  Bu  oyun  zamanı  stolun  üstünə  müxtəlif 
fiqurlar  (oyuncaqlar,  Ģəkillər)  qoyulur  və  uĢağa  bunları  diqqətlə  baxıb 
yadında  saxlamağı  tapĢırırlar.  Sonra  bu  əĢyalardan  biri  gizlincə 
götürülür və uĢaqdan hansı əĢyanın çatmadığı soruĢulur.  
2.UĢaqlar  4-6  Ģəkli  yadda  saxlayır,  sonra  onları  digərlərinin 
içərisindən tapıb götürür.  
3.Hərf, rəqəm və ya fiqurlardan bir neçəsi yadda çaxlanılır, sonra 
isə digərləri arasından seçilir.  
4.  «Nə  dəyiĢdi?»  oyunu.  Bu  oyun  zamanı  loqoped  əvvəlcə  (4-6 
Ģəkildən ibarət) ardıcıl süjetli Ģəkil seriyasını uĢaqlara göstərir, sonra isə 
bu  ardıcıllığı  gizlicə  pozur.  UĢaqlar  isə  bu  ardıcıllığı  bərpa  etdikdən 
sonra nəyin dəyiĢdiyini söyləyirlər.  
5.Ġlkin ardıcıllıqla hərf, fiqur və rəqəmləri düzmək oyunu.  
Optik  disleksiya  və  disqrafiyanın  islahı  zamanı  mütləq  uĢaqlarda 
məkani  təsəvvürləri  və  bu  təsəvvürlərin  nitqdə  yerini  inkiĢaf  etdirmək 
lazımdır.  Bunun  üçün  aĢağıdakıları  nəzərə  almaq  lazımdır:  məkani 
təsəvvürlərin  formalaĢma  ardıcıllığını  və  xüsusiyyətini;  məkan 
təsəvvürlərin  ontogenezinin:  qnozis  və  praksiz  proseslərinin  optik 
məkanı  strukturunun  psixologiyasını;  disleksiyalı  uĢaqlarda  bu 
funksiyaların vəziyyətini bilmək.  
Məkani  bələdləĢmə  bir-biri  ilə  çox  sıx  bağlı  olan  iki  növ 
istiqaməti:  öz  bədənində  istiqaməti  və  ətraf  məkandakı  istiqamət 
birləĢdirir.  
Sağ  və  solun  birləĢdirilməsi  əvvəlcə  birinci  siqnal  sistemində 
baĢlayır, sonra isə ikinci siqnal sistemi ilə artan qarĢılıqlı əlaqədə daha 

---