Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil

 
116 
differensiallaĢmaması və səs təhlilinin inkiĢafdan qalmasıdır. Bu qüsur 
nəticəsində  uĢaqlar  hərfləri  çətinliklə  hecalara,  sözlərə  birləĢdirir 
(hərfləri fonem siqnalları kimi qavranılmaması səbəbindən) səslənmə və 
artikulyasiyaya görə oxĢar səsləri qarıĢdırırlar (kar və cingiltili, süzülən 
və partlayan). Qeyd etmək lazımdır ki, akustik pozğunluqlar (Ģifahi nitq 
qüsurlarında,  dislaliya  dizartriya)  həm  də  nitqin  inkiĢafının 
ləngiməsində  müĢahidə  olunur.  ġifahi  və  ya  yazılı  nitqin inkiĢafı  üçün 
dəqiq  akustik  qavrama  çox  vacib  Ģərtlərdən  biridir.  Lakin  yazılı  nitqin 
mənimsənilməsi üçün əsas Ģərtlərdən biri dil ümumiləĢdirmələrinin, hər 
Ģeydən  öncə  fonematik,  ali  simvollar  funksiyasının  formalaĢmasının 
olmasını  tələb  edir.  Oxunun  formalaĢmasında  müxtəlif  səslənmələr 
içərisində  fonemi  səsin  spesifik  ümumiləĢdirilmiĢ  məna  fərqləndirici 
əlaməti  kimi  ayırıb,  onu  müəyyən  olunmuĢ  simvolla,  yəni  hərflə 
əlaqələndirmək  və  fonemlərin  diferensasiyasının,  fonematik  təhlilini 
aparmaq bacarığı mühüm rol oynayır. 
Fonemlərin  differensiasiyası  və  fonematik  təhlilin  formalaĢması 
dil  ümummiləĢdirmələrinin  inkiĢaf  prosesidir.  Bu  prosesin  pozulması 
danıĢıq  səslərin  normal  eĢitmə  ilə  qavrayan  uĢaqlarda  da  müĢahidə 
edilir.  Nitq  analizatorlarının  formalaĢması  digər  analizatorlarla  sıx 
əlaqədə  baĢ  verir.  Belə  ki,  səslərin  differensiasiyası  və  sözlərin  səs 
təhlili  zamanı  eyni  vaxtda  nitq-eĢitmə  və  nitqi-hərəkət  analizatorları 
iĢtirak  edir.  Bununla  əlaqədar  nəzərdən  keçirdiyimiz  oxu  qüsurlarının 
nitq-eĢitmə  analizatorunun  pozulması  ilə  Ģərtlənən  akustik  disleksiya 
kimi baxılması əsas deyildir.  
Optik  disleksiyada  görmə  qavramasının  və  təsəvvürlərinin  qeyri-
sabitliyi  qeyd  edilir.  Bu  zaman  ayrı-ayrı  hərflər  görmə  ilə  pis 
mənimsənilir,  onun  səslənməsi  ilə  görmə  obrazı  arasında  əlaqə 
yaradılmır,  nəticədə  eyni  bir  hərf  müxtəlif  cür  qavranılır.  Bəzən 
cizgilərinə  görə  oxĢar  hərf  qarıĢdırılır,  oxu  zamanı  sözlərin  görmə  ilə 
tanınması pozulur (verbal disleksiya).  
O.A.Tokarevaya  görə  motor  disleksiya  oxu  zamanı  göz 
hərəkətlərinin  çətinliyində  özünü  göstərir.  Oxuma  aktı,  yalnız  görmə, 
eĢitmə və hərəkət analizatorlarının koordinasiya edilmiĢ qarĢılıqlı əlaqə 
fəaliyyəti Ģəraitində həyata keçirilir.  
Korreksiyanın  pozulması  oxu  prosesinin  müxtəlif  qüsurlarını 
əmələ gətirir. Motor disleksiya zamanı görmə sahəsinin daralması, sətrin 
və  yerüstü  ayrı-ayrı  sözlərin  itməsi,  nitq  hərəkətinin  yaranma 
pozulmaları  müĢahidə  edilir.  Bundan  baĢqa  lazımi  nitq  hərəkətlərinin 
yada salınmasının qeyri-mümkünlüyü də qeyd edilir.  

---

 
117 
Demək  lazımdır  ki,  tədqiqatçıların  çoxu  oxu  zamanı  gözlərin 
hərəkətində  naqisliyin:  yayınma  hərəkətin  istiqamətinin  dəyiĢməsi, 
reqressiya, istiqamətin rəqslənməsi və s. olmasına iĢarə edilir. Lakin oxu 
prosesində  göz  hərəkətlərinin  pozulmasını  disleksiyalı  bütün  uĢaqlarda 
müĢahidə  etmək  olar.  Bu  disleksiyanın  səbəbi  yox,  oxu  çətinliyinin 
nəticəsidir. Optik disleksiyada göz hərəkətlərinin pozulması hərəkətlərin 
dəyiĢməsi  daha  çox  baĢ  verir.  Son  vaxtlar  psixofizioloji  tədqiqatlar 
göstərir ki, hərəkətsiz göz təsvirləri heç vaxt qavraya bilməz və hər bir 
mürəkkəb qavrama  gözün  fəal axtarıĢ hərəkətlərinin köməyi ilə həyata 
keçirilir. 
Göstərilən bu faktorlar bir daha bizi əmin edir ki, motor disleksiya 
müstəqil növ kimi tədqiq edilməsi qənaətbəxĢ deyildir. Çünki görmə ilə 
qavrama və onun fəaliyyəti həm optik, həm də motor disleksiyada əsas 
rol oynayır. 
Disleksiyanın  təsnif  edilməsində  rus  loqopedi  M.E.Xvatsevin  də 
müəyyən 
rolu 
vardır. 
O, 
disleksiyanı 
aĢağıdakı 
növlərlə 
fərqləndirmiĢdir.  
--fonematik, optik, optik-məkanı, semantik və mnestik disleksiya.    
R.Ġ.Lalayeva  isə  disleksiyanı  fonematik,  semantik,  aqrammatik, 
mnestik, optik və taktik növlərinə ayırmıĢdır.  
Fonematik  disleksiya.  Fonematik  sistemin  yəni  hər  birində 
müəyyən  məna  fərqləndirici  əlamətlərin  toplusu  ilə  xarakterizə  edilən 
dilin fonemlər sisteminin funksiyasının pozulması ilə əlaqədardır.  
Azərbaycan  dilində  bu  əlamətlər  fonemlərin  qalın  və  incə, 
dodaqlanan-dodaqlanmayan,  kar  və  cingiltili  olması,  yaranma  yeri, 
üslubu, damaq pərdəsinin iĢtirakıdır. BaĢqa sözlə desək,  hər bir fonem 
digərindən səslənməsi, yaranması və baĢqa əlamətlərinə  görə fərqlənir. 
Məsələn: «s»-kar, «z»-cingiltili samitdir.  
Sözlərdə  Ģərti  olaraq  semantikasına,  mənasına  görə  əlaqələnmiĢ 
bir-birinin  ardınca  müəyyən  gələn  fonem  birləĢmələrini  ayırmaqla 
uĢaqlara düzgün oxu mənimsədilir.  
Bununla  əlaqədar  fonematik  sistemin  aĢağıdakı  funksiyaları 
müəyyənləĢdirilmiĢdir: 
a)  məna  fərqləndirici  funksiya  (bir  fonemin  və  ya  bir  məna 
fərqlənjirici əlamətin dəyiĢməsinə gətirib çıxarır); 
b)  fonemlərin  eĢitmə-tələffüz  differensiasiyası  (dilin  hər  bir 
fonemi digər fonemdən artikulyasiya və ya akustikasına görə fərqlənir); 
v)  Fonematik  təhlil  (sözlərin  tərkibində  olan  fonemlərin 
ayrılması). 

---

 
118 
UĢaqlarda Ģifahi nitqin formalaĢma prosesində semantikaya daha 
çox diqqətin yetirilməsi nitqin inkiĢafı üçün əsas Ģərtlərdən biridir.  
Demək lazımdır ki, bəzən uĢaqlarda fonematik qavrama, analiz və 
sintez funksiyaları formalaĢmamıĢ olur. Bununla bağlı olaraq, fonematik 
disleksiyanı iki qrupa ayırmaq olar: 
Birinci qrup – fonematik qavramanın inkiĢafsızlığı ilə bağlı olan 
oxunun pozulması (fonemlərin fərqləndirilməsi). 
İkinci qrup – fonematik təhlilin pozulması ilə bağlı olan oxunun 
pozulması.  Bu  zaman  oxu  zamanı  həfrlərlə  oxu,  sözün  səs-heca 
quruluĢunun təhrifi kimi səhvlərə yer verilir.  
Sözün  səs-heca  quruluĢunun  təhrifi  oxu  zamanı  samitlərin 
düĢməsi  (paltar-patar);  samitlərin  arasında  sait  səslərin  iĢlənməsi 
(bulvar-bulavar);  hecaların  yerini  dəyiĢdirməsi  (kəpərək-kəpənək)  ilə 
özünü göstərir.  
Semantik disleksiya özünü mətnin texniki cəhətdən düzgün oxusu 
zamanı cümlə və sözlərin baĢa düĢülməsində göstərir. Yəni burada söz 
və  cümlələr  düzgün  oxunsa  da  onlar  baĢa  düĢülmürlər.  Bu  qüsur 
hecalarla  oxuda  daha  çox  müĢahidə  olunur.  Belə  ki,  hecalarla  sözü 
oxuduqdan  sonra  uĢaq  onun  Ģəklini  göstərə  bilmir,  sözün  mənası  ilə 
bağlı  suallara  cavab  verə  bilmirlər.  Bundan  baĢqa  oxunulan  söz  və 
cümlələrin  baĢa  düĢülməməsi  sintetik  oxuda  –  sözlərin  bütöv 
oxunuĢunda da müĢahidə olunur. 
Oxunulanın baĢa düĢülməməsi qüsuru əsasən iki faktorun olması 
ilə  Ģərtlənir:  1.Dəqiqsizlik  və  səs-heca  təhlilinin  çətinliyi;  2.Cümlə 
daxilində  sintaktik  əlaqələr  haqqında  təsəvvürlərin  differensiasiya 
edilməməsi. Oxu prosesində sözlərin hecalara ayrılması oxunulanın baĢa 
düĢülməsinin  əsas  səbəblərindən  biridir.  Fonematik  və  heca  sintezinin 
pozulması  nəticəsində  uĢaqlar  sözü  tanımır,  çünki  hecalarla  oxuda 
sözlər hissələrə  parçalanır,  uĢaqlar  isə həmin  hecaları  birləĢdirib  bütöv 
bir  söz  yarada  bilmirlər.  Onlar  oxuduqlarının  mənasını  dərk  etmir  və 
mexaniki olaraq bu prosesi həyata keçirirlər.  
Semantik  disleksiyalı  uĢaqlar  aĢağıdakı  tapĢırıqları  yerinə 
yetirməkdə çətinlik çəkirlər: 
a)  aralarında  qısa  fasilələrlə  tələffüz  edilən  ayrı-ayrı  təcrid 
olunmuĢ fonemləri birləĢdirib bir söz kimi deyə bilmirlər (ç, ö, r, ə, k).  
b) Hecalarda verilmiĢ sözləri cümlə Ģəklində tələffüz edə bilmirlər 
(la-lə, çi-çək, top-la-yır). 
Aqrammatik  disleksiya  əsasən  nitqin  qrammatik  quruluĢunun 
inkiĢafsızlığı,  morfoloji  və  sintaktik  ümumiləĢdirmənin  olmaması  ilə 

---