Dərs vəSAİTİ Azərbaycan Respublikası Təhsil
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
110 da inkiĢaf edir. Ġlkin olaraq nitq müəyyənləĢməsi sağ əldə, sonra isə solda möhkəmlənir. UĢaqları ətraf aləmdə bələdləĢməsi eləcə müəyyən ardıcıllıqla inkiĢaf edir. Ġlkin uĢaqlar əĢyaların yerini (sağ və ya sol) yalnız sağ və sol əlinə yaxınlığı ilə müəyyən edirlər. Bu zaman istiqamətin müəyyənləĢdirməsi və gözlərin sağa və ya sola uzun müddətli reaksiyaları ilə müĢahidə edilir. Sonralar nitq iĢarələri möhkəmləndiyi zamanda bu hərəkətlər azalır. Ətraf aləmlə bələdləĢmə aĢağıdakı ardıcıllıqla inkiĢaf etdirilir. 1.UĢağın özünə münasibətdə əĢyaların məkanı yerləĢməsinin müəyyən edilməsi. 2.Böyründə yerləĢən əyĢaların məkanı münasibətlərin müəyyənləĢdirilməsi: «Göstər, hansı əĢya səndən sağda və ya solda yerləĢir», «Sağdakı kitabı özündən sola qoy» və s. Əgər bu tapĢırığın yerinə yetirilməsində uĢaq çətinlik çəkərsə, onda ona baĢa salmaq lazımdır ki, sağ tərəf sağ ələ yaxındır, sol isə sol ələ yaxın olan məsafədir. 3.2-3 əĢya və ya təsvirlərin arasındakı məkanı münasibətlərin müəyyən edilməsi. Bu tapĢırığı verərkən loqoped özü kitabı sağ əlinə götürüb sağ tərəfə qoyur, sol əli ilə dəftəri götürüb sol tərəfə qoyur və soruĢur: «kitab hardadır?» dəftərdən sağda və ya soldadır?» Sonrakı gediĢdə loqoped uĢağa müxtəlif tapĢırıqlar verə bilər: KarandaĢı dəftərdən sola qoy, qələmi kitabdan sağa qoy və s. Loqoped bu tapĢırıqlardan sonra üç əĢya ilə çalıĢmalar verə bilər: «Kitabı qarĢına, dəftəri isə kitabdan sağa, qələmi isə sola qoy» və s. Bu tapĢırıqlardan sonra hərf və fiqurların məkanı yerlərini müəyyənləĢdirmək üzərində iĢ aparmaq olar. Optik disleksiya və disqrafiyanın islahı zamanı məkanı təsəvvürlərin inkiĢaf etdirilməsi ilə paralel olaraq, görmə ilə təhlil və tərkib prosesləri və onların nitq iĢarələri üzrə də iĢ aparmaq lazımdır. Optik disleksiya və disqrafiyanın aradan qaldırıl-masında böyük yeri qarĢıdurmadan hərflərin optik sürətlərinin dəqiqləĢdirilməsi və fərqləndirilməsi üzərində iĢ tutur. Bu məqsədlə bir-birinə oxĢar təsvir və əĢyalar hərflə uyğunlaĢdırılır. Məsələn: o hərfi qoğal, 3 hərfi ilana, j hərfi böcəyə və s. oxĢardır. QarıĢdırılan hərflərin fərqləndirilməsi bu ardıcıllıqla aparıla bilər: a)Təcrid olunmuĢ hərfin fərqləndirilməsi; b)hərfin hecada fərqləndirilməsi; 111 v)Söz və cümlələrdə hərfin fərqləndirilməsi; q)Mətndə hərflərin fərqləndirilməsi. Beləliklə də, optik disleksiya və disqrafiyanın islahı görmə qnozis, mnezis proseslərinin, məkanı təsəvvürlərinin və onların nitq iĢarələrinin, görmə analiz və sintezinin inkiĢafına yönəlmiĢ priyomlarla həyata keçirilir. Bu iĢin aparılması zamanı müxtəlif analizatorlardan maksimal dərəcədə istifadə olunur. Optik disleksiya və disqrafiyanın aradan qaldırılmasında hərflərin qarıĢdırılması üzərində iĢə xüsusi diqqət yetirilir və analizatorların vasitəsi ilə müqayisə aparmaq, təsvirlərini çəkmək, konturunu iĢarələmək və s. üsullarla qüsur aradan qaldırılır. Sematik orfoqrafiya. Bu prinsip sözün mafologiyasına və ya mənasına görə yazılıĢına əsaslanır. Müasir dövrdə oxunun pozulması əsasən «aleksiya-disteksiya» terminləri altında öyrənilir. Aleksiya-oxunun tam mümkünsüzlüyünü, disleksiya oxuya yiyələnmə prosesinin qismən pozulmasını ifadə edir. MüĢahidələr göstərir ki, uĢaqlar arasında oxunun pozulması halları daha çoxdur. Belə ki, yardımçı məktəb I sinif Ģagirdlərinin 62% oxu qüsurlarına malikdirlər. Oğlanlar qızlardan fərqli olaraq 4,5 dəfə qüsurları müĢahidə edilir. Disleksiya-ali psixi funksiyaların formalaĢması ilə ĢərtlənmiĢ oxu prosesidə qismən spesifik pozulması olub özünü təkrarlanan səhvlərin davamlı xarakter almasında göstərir. Oxu qüsurlarının müasir təhlili hər Ģeydən əvvəl mürəkkəb psixoloji strukturun normada oxu prosesini dərk etməyə və bu vərdiĢin uĢaqlar tərəfindən qavrama xüsusiyyətlərinə əsaslanır. Oxu özü-özlüyündə psixofizioloji bir prosesdir və bu prosesdə müxtəlif analizatorlar: görmə, nitq hərəkəti, nitqi eĢitmə-iĢtirak edir. Oxu prosesinin əsasında analizatorların qarĢılıqlı fəaliyyətinin çox mürəkkəb mexanizmləri və iki siqnal sisteminin müvəqqəti əlaqələri təĢkil edir. Özünün psixofizioloji mexanizmlərinə görə oxu Ģifahi nitqdən daha müpəkkəb prosesdir. Buna baxmayaraq, o Ģifahi və yazılı nitqdən təcrid edilmiĢ Ģəkildə öyrənilə bilməz. Oxu prosesi görmə qavpamasından hərflərin tapılması və fərqləndirilməsindən baĢlayır. Sonralar isə hərflərin səslərlə uyğunlaĢdırılması və söz sürətlərinin səs tələffüzü vasitəsilə oxunması, yenidən istehsalı baĢlayır. Nəhayət, bu prosesdə Ģərti olaraq iki tərəfi fərqləndirmək olar: a) prosesin texniki tərəfi yazılmıĢ sözün görmə sürətləri ilə onun tələffüzü arasındakı nisbət; b)prosesin məna tərəfi-hansı ki, oxunun əsas 112 məqsədini təĢkil edir. Bu tərəflər arasında sıx əlaqə mövcuddur. Belə ki, oxunanların baĢa düĢülməsi onun qavranılması ilə müəyyən edilir. Digər tərəfdən görmə ilə qavrama əvvəl oxunulmuĢların mənalı məzmununu özü uzərində sınayır. YaĢlı adam oxu zamanı psixofizioloji hadisələri nəzərə almadan, avtomatik, qeyri-iradi olaraq oxuduğunun mənasını dərk edir. lakin oxuya yiyələnmədə avtomatlaĢdırılmıĢ əməliyyatlar çox ərəfli və mürəkkəbdir. Hər hansı bir vərdiĢ kimi oxu da özünün formalaĢmasında bir neçə mərhələdən keçməli olur və hər bir mərhələ özündən əvvəlki və sonrakı ilə sıx əlaqədar olub. Beləliklə də bu vərdiĢləri uzun və məqsədə yönəlmiĢ təlim prosesində formalaĢır. Böyük rus alimi T.U.Yeqorova görə oxunanlar aĢağıdakı mərhələdə formalaĢır: 1.Səs-hərf göstəricilərinə yiyələnmə. 2.Hecalarla oxu. 3.Oxunun sintetik priyomlarının yaranması. 4.Sintetik oxu. Göstərilən hər bir mərhələ özünəməxsusluğu, keyfiyyəti, xüsusiyyətləri, müəyyən psixoloji quruluĢ, vəzifələri və çətinlikləri, eləcə də yiyələnmə üsulları ilə xarakterizə olunur. Oxu vərdiĢlərinə tam yiyələnmək üçün aĢağıdak Ģərtlərin olması vacibdir: 1.ġifahi nitqin tam formalaĢması. 2.Leksik-qrammatik təhlil və tərkib proseslərini aparmaq bacarığının formalaĢması. 3.Dilin leksik-qrammatik quruluĢuna tam yiyələnmək. 4.Məkanı təsəvvürlərin kifayət qədər inkiĢaf etməsi. 5.Görmə ilə təhlil, tərkibinə mnezis proseslərinə yiyələnmə. Disleksiyanın etimologiyasına nəzər salsaq görərik ki, bu barədə müxtəlif fikirlər mövcuddur. Bir çox tədqiqatçılar (M.Zami, K.Zonay, M.Sule, B.Xalqren və baĢqaları oxu pozulmalarını irsiliklə əlaqələndirirlər. Reynxoldun fikrinə görə disleksiya çox vaxt valideynlərindən irsi olaraq uĢaqlara keçir. O, bunu onunla izah edir ki, valideynlərdə olan baĢ beynin müəyyən sahələrinin kamilsizliyi uĢaqlara irsən keçir və nəticədə anadangəlmə disleksiya meydana çıxır. Tədqiqatların böyük əksəriyyəti disleksiyanı yaradan səbəblər kimi hamiləlik və sonrakı dövründə uĢağın inkiĢafına patoloji faktları aid edirlər. Disleksiyanın mənĢəyini bioloji və sosioloji amillərin göstərdiyi təsirlə əlaqələndirirlər. Oxu pozulması üzvü və funksional xarakterli səbəblərdən irəli gəlir. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|