2
17
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR
VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN
MÜXTƏLİFLİYİ
İbtidai və ali sporlu bitkilər
2
-ci
f e sil
5.
Yosunlar – ibtidai bitkilərdir. Birhüceyrəli yaşıl yosunlar
Yay günlərində yaşıllaşmış durğun gölməçə suyunu ovcunuza alsanız, onun
içərisində kiçik yaşıl kürəcikləri görərsiniz. “Suyun çiçəkləməsi” deyilən bu
hadisəyə səbəb
xlаmidomonada və xlorella adlanan yosunların suda kütləvi
surətdə çoxalmasıdır.
· Yosunlar haqqında nə bilirsiniz?
Müasir sistematikada
bitkilər aləmi
iki yarımaləmə –
ibtidai və ali bit-
kilərə bölünür. İbtidai bitkilərdə ali bitkilərə xas olan orqanlar (kök,
gövdə, yarpaq) yoxdur.
İbtidai bitkilərə təbiətdə geniş yayılan
yosunlar aiddir və əksər hissəsi
su mühitində yaşayır. Lakin onların nümayəndələrinə nəm torpaqda,
ağac gövdəsində və hətta qar üzərində də rast gəlinir. Yosunlar qrupuna
yaşıl, qonur, qırmızı
yosun şöbələri
daxildir. Bunların içərisində
birhüceyrəli və
çoxhüceyrəli formalara rast gəlinir.
və digər
Birhüceyrəli yaşıl yosunlar. Xlorella və
xlаmidomonada yosunların
ən geniş yayılmış nümayəndələridir.
Hüceyrələri xaricdən qalın və şəffaf
qılafla örtülmüşdür. Xlаmidomonada qamçıların köməyi ilə fəal hərəkət
edə bilir. Xlorella isə ondan fərqli olaraq, su axını vasitəsilə bir yerdən
başqa yerə aparılır. Onların hüceyrələrində
nüvə, sitoplazma, iri vakuol və
həmçinin yaşıl xlorofil piqmentinə malik tək
xromatofor (yun.
matofor – rəngdaşıyan) var. Xlаmidomonada hüceyrəsində bunlardan
başqa işığa həssas “qırmızı gözcük”, yığılıb-açılan iki kiçik vakuol olur.
Yaşıl yosunların qidalanması. Yosunlar, əsasən, avtotrof yolla qidala-
nır. Xlamidomonada və bəzi başqa yosunlar qida üçün bəzən hazır üzvi
maddələrdən istifadə edir.
xro-
Şəklə
əsasən birhücey-
rəli yosunlar olan
xlamidomonada və
xlorellanın quruluşunu
müqayisə edin.
Nəticəni müzakirə edin: Bu canlıların hansı ümumi və fərqli cəhətləri var?
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Xlаmidomonada
Xlorella
Qamçı
Sitoplazma
Qırmızı “gözcük”
Nüvə
Xromatofor
Vakuol
Yığılıb-açılan vakuol
1. Hecalardan keçilmiş mövzu üzrə anlayışları qurub onların tərifini verin:
“spor – zoo ”, “qot – zi”, “ma – xro – for – to”, “ met – qa”, “rel – la – xlo”
Öyrändiklärinizi yoxlayın
Öyrändiklärinizi yoxlayın
2. Uyğunluğu müəyyən edin:
A) Xlamidomonadanın
hərəkətində iştirak edir
B) Yosun hüceyrəsində işığa həssas hissəcik
C) Xlamidomonadaya yaşıllıq verən struktur
D) Hüceyrə şirəsi ilə
dolu olan hüceyrə strukturu
1. Xromatofor
2. Vakuol
3. Qamçılar
4. “Qırmızı gözcük”
2
2
19
18
BİTKİLƏR, BAKTERİYALAR VƏ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMİNİN MÜXTƏLİFLİYİ /
İbtidai və ali sporlu bitkilər
Birhüceyrəli yaşıl yosunların çoxalması. Yosunlar həm cinsi, həm də
qeyri-cinsi yolla çoxalır. Əlverişli şəraitdə onlarda qeyri-cinsi, əlverişsiz
şəraitdə (su hövzəsinin soyuması, quruması və s.) isə cinsi
çoxalma
müşahidə edilir. Xlamidomonadadan fərqli olaraq, xlorella yalnız qeyri-
cinsi yolla – ikiyə bölünməklə çoxalır.
Birhüceyrəli yaşıl yosunların çoxalması
1. Yetkin xlamido-
monada. 2. Ana hü-
ceyrədə qametlər
yaranır. 3. Qamet-
lər
suya tökülərək
başqa fərdin qamet-
ləri ilə cüt-cüt bir-
ləşir. 4. Yaranan zi-
qot qalın qılafla ör-
tülür. 5. Ziqotdan 4
ədəd yeni
əmələ gəlir.
zoospor-
lar
Düzgün variantı seçin:
1. Yosunlarda
orqanlar olur/ orqanları olmur. 2
. Yo-
sunun hüceyrəsi bakteriya hüceyrəsindən formalaşmış nüvənin
olması/olma-
ması ilə fərqlənir. 3.
Xlorella/amöb birhüceyrəli yosunlara aiddir. 4. Xlamido-
monadada işıq qıcığını qəbul edən
qamçılardır/qırmızı “gözcükdür”. 5. Yaşıl
yosun hüceyrələrində xlorofil
xromatoforda/xloroplastlarda yerləşir.
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
Öyrändiklärinizi tätbiq edin
Xlamidomonadanın çoxalması. Bölünmədən əvvəl xlamidomonada qamçısını
itirir və hərəkətsizləşir.
– Cinsi çoxalması. Xlamidomonadanın
möhtəviyyatının bölünməsinəticəsində
çoxlu sayda
ikiqamçılı qametlər (cinsiyyət
hüceyrələri) yaranır. Onlar başqa fərdin
qametləri ilə suda cüt-cüt birləşir və ziqot
əmələ gətirir. Ziqot qalın qılafla örtülərək
qışlayır. Yazda ziqotun bölünməsi nəticə-
sində yaranan zoosporlardan cavan
xlamidomonadalar əmələ gəlir.
– Qeyri-cinsi çoxalması. Xlamido-
monadanın daxili möhtəviyyatı bir
neçə dəfə bölünərək – 4, bəzən 8 ədəd
hərəkətli kiçik hüceyrə –
zoosporlar
(yun.
zoon – heyvan,
spor – səpin,
toxum) əmələ gətirir. Onlar xaricə
çıxaraq müs təqil yaşayan yeni
yosunlara çevrilir.
Qeyri-cinsi çoxalma (sxem)
a
1. Yetkin
2. İlkin
mərhələ (zoospor-
ların yaranması).
. Zoosporlardan
yeni fərdlər yaranır.
4.
xlamido-
monada.
Cavan xlamido-
monada.
3
1
2
3
4
Cinsi çoxalma
(sxem)
b
1
2
4
5
6.
Çoxhüceyrəli yaşıl yosunlar
Mikroskopik yosunlarla yanaşı, uzunluğu onlarla metrə çatan yosunlar da var.
· Çoxhüceyrəli yosunlar birhüceyrəli yosunlardan nə ilə fərqlənir?
Çoxhüceyrəli yaşıl yosunlar. Çoxhüceyrəli yaşıl yosunların nüma-
yəndələrində bədən sapşəkilli, lövhəşəkilli və ya digər formalı
tallomdan
(yun.
tallos – cücərti) ibarətdir. Onların əksəriyyətinin toxuma və orqan-
ları olmur. Çoxhüceyrəli yaşıl yosunlara misal olaraq durğun və sakit
axan sularda rast gəlinən –
ulotriks, spirogira və
dənizlərdə
yaşayan
ulvanı misal göstərmək olar.
Fäaliyyät –
Fäaliyyät –
Laboratoriya iåi.
Sapşəkilli yosunların quruluşu.
Sapşəkilli yosunların quruluşunun öyrənilməsi.
Məqsəd:
Təchizat: Canlı yosun (spirogira yosunu) və ya hazır preparat, mikroskop, əşya
və örtük şüşələri, preparat iynəsi, pipetlər, bir stəkan su.
İşin gedişi: 1. Mikroskopla yosunun yenicə hazırlanmış və ya hazır mikroprepa-
ratına baxın. 2. Yosun hüceyrəsinin qılafına, sitoplazmasına, xromatoforuna,
nüvəsinə, vakuoluna diqqət yetirin. 3. Gördüklərinizi spirogiranın böyüdül-
müş şəkli ilə müqayisə edin və onun bir hüceyrəsinin strukturlarını qeyd
etməklə şəklini çəkin. 4. Spirogiranın quruluşu barədə nəticə çıxarın.
Nəticəni müzakirə edin: 1. Yosunun sapı nədən təşkil olunub? 2. Spirogira
yosunu xlamidomonada və ya xlorelladan nə ilə fərqlənir?
Ulva
lövhəşəkilli,
parlaq-yaşıl rəngli olub, kənar-
ları burulmuşdur. Tallomun alt
hissəsində suyun dibinə yapış-
maq üçün qısa “saplaq” olur. Xə-
zər dənizində də rast gəlinir.
nın tallomu
Çoxhüceyrəli yaşıl yosunların
quruluşu
Ulotriksin tallomu sapşəkilli olub,
bir cərgədə düzülmüş çoxlu hücey-
rələrdən ibarətdir. Aşağıda yerlə-
şən hüceyrəsi vasitəsilə substrata
birləşir.
Spirogira yosununun isə sapları heç yerə
birləşmir. Suda passiv üzən pambığabən-
zər yaşıl topalar şəklində olur. Uzunsov və
üzəri seliklə örtülmüş hüceyrələrə malik-
dir.
1. Qılaf. 2. Sitoplazma.
3. Nüvə. 4. Qapanmayan
halqaşəkilli xromatofor.
Substrata yapışan
hüceyrə
Ulva
Ulotriks
1
2
3
4
Lentşəkilli
xromatofor
Vakuol
Qılaf
Nüvə
Sitoplazma
Spirogira
3