Fäaliyyät
Fäaliyyät
51
50
18.
XARİCİ AMİLLƏRİN RELYEFƏ TƏSİRİ
Mağaralar qədim insanların
sığınacaq yeri olmuşdur. İlk yaşayış
məskənlərindən biri olan Azıx
mağarasında insanlar 700
min il
əvvəl yaşamışlar.
Süxurların su keçirmə qabiliyyətinin müəyyən edilməsi.
Təchizat: qum, gil, gips, 3 ədəd şəffaf qıf, 3 stəkan, tənzif və ya süzgəc
kağızı, su dolu qab.
İşin gedişi: 1. Qıfların içinə süzgəc kağızı və ya tənzif sərin. 2. Qum,
gil və gipsi ayrı-ayrı qıflara yığın. 3. Qıfları stəkanlara qoyun və su
əlavə edin. 4. Suyun süxurlardan süzülməsini müşahidə edin.
Müzakirə edək: 1. Su hansı
süxurlardan daha
sürətlə, hansılardan isə zəif süzülür? 2. Suyun
süxurlara təsiri nəticəsində relyefdə hansı də-
yişikliklər baş verə bilər? 3. Sizcə, daha hansı
amillər relyefin yaranmasında iştirak edə bilər?
Endogen qüvvələrin təsiri ilə yaranmış relyef formaları yarandığı vaxtdan
xarici qüvvələrin – küləyin, temperaturun, səth və yeraltı suların, buzlaqların,
okean dalğalarının və s. təsirinə məruz qalır. Onların fəaliyyəti
ekzogen proseslər
adlanır. Ekzogen proseslərin təsiri nəticəsində süxurlar
aşınır, yəni parçalanır.
Aşınmanın 3 növü var:
fiziki, kimyəvi və üzvi. Havanın temperaturunun gün
ərzində dəyişməsi ilə süxurlar istidən genişlənir, soyuqdan isə sıxılır. Nəticədə
süxurlar parçalanır –
fiziki aşınma baş verir. Bu proseslər səhralarda daha sürətli
olur. Canlı orqanizmlərin təsiri ilə də süxurlar parçalanır. Bu proses
üzvi aşınma
adlanır. Süxurların suda həll olub tərkibini dəyişərək dağılması
kimyəvi aşın-
madır. Kimyəvi aşınma rütubətli ərazilərdə daha intensiv baş verir.
Suyun, küləyin və buzun təsiri ilə süxurlar parçalanır və dağılır. Bu proses
ero-
ziya adlanır.
Eroziyanın təsiri ilə Yer səthində müxtəlif relyef formaları yaranır. Yeraltı sular
suda həll olunan süxurları yuyaraq boşluqlar – mağaralar yaradır. Ən böyük ma-
ğara Amerikada olan Flint-Mamont mağarasıdır. Onun uzunluğu 361 km-ə çatır.
Meyilli ərazilərdə qum və gil süxur layları arasında toplanan yeraltı sular sü-
rüşmələrin baş verməsinə səbəb olur. Azərbaycanda sürüşmələr Böyük Qafqaz
ərazisində daha çox baş verir.
Buzlaqların təsiri ilə buzlaq relyef formaları –
troq dərələri, karlar, sirklər,
moren təpələr və s. formalaşır. Buzlaqların dağıdıcı fəaliyyəti
ad-
lanır. Ekzogen proseslərin fəaliyyəti ilə yaranan relyef formalarına
morfo-
skulptur deyilir.
ekzarasiya
Temperaturun kəskin dəyişməsindən süxurlarda __ baş
verir.
Suyun təsiri ilə süxurların tərkibinin dəyişməsi __
adlanır. Canlı orqanizmlərin süxurlara təsiri __ səbəb olur.
Süxurların xarici təsirlərlə dağıdılması, yuyulması __
adlanır. __ buzlaqların dağıdıcı fəaliyyətidir. Xarici
proseslərin yaratdığı relyef formalarına __ deyilir.
Uyğunluğu
müəyyən edin.
Nä öyrändìnìz
AÇAR SÖZLÄR
Üzvi aşınma
Ekzarasiya
Morfoskulptur
Eroziya
Fiziki aşınma
Kimyəvi aşınma
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Qum
Gil
Gips
Suyun təsiri
Küləyin təsiri
Buzun təsiri
Dyun
Mağara
Moren təpə
Barxan
Sürüşmə
Sirk
Şəkildəki
hansı xarici amillərin təsiri nəticəsində yaranıb?
relyef formaları
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
· Sizcə, mağaralar necə yaranır?
Külək eroziyasının yaratdığı
relyef formaları:
) Dyun. ) Barxan
a
b
Moren təpə
Sürüşmə
a
b
3
1
2
53
52
19.
DAĞLARIN YARANMASI
· Dağlar bir-birindən
hansı əlamətlərinə
görə fərqlənir?
1.
Ən yüksək dağ silsiləsi
2. Dağların ən yüksək zirvəsinin adı
və hündürlüyü.
Avrasiya Afrika Şimali
Amerika
Cənubi
Amerika
Avstraliya
Müzakirə edək: Dağların xarici görünüşünə və yüksəkliyinə ğörə bir-birindən
fərqlənməsini necə izah etmək olar?
Yer səthinin əsas relyef formala-
rından biri olan dağlar qurunun 40%-
dən çox hissəsini əhatə edir. Dağlar
bir-birindən yaranmasına, yəni
mən-
şəyinə və yaşına görə fərqlənir. Mən-
şəyinə görə dağlar
tektonik və
vulka-
nik olur.
Tektonik dağlar qırışıq, faylı və
qırışıq-faylı qruplara bölünür ( ).
Qırışıq dağlar seysmik zonalar-
da, süxur laylarının sıxılması nəti-
cəsində yaranır. Dünyanın ən uzun
qırışıq dağ sistemi Şimali və Cənubi
Amerikanın qərbində yerləşən Kor-
dilyer-And dağlarıdır. Alp-Himalay
dağ sistemində yerləşən – Alp, Qaf-
qaz, Kopetdağ, Pamir, Hindiquş, Hi-
malay və Afrikadakı Atlas dağları da
qırışıq dağlardır.
Qırışıq-faylı dağlar Yer kürəsin-
də seysmik fəallığını tamamilə itir-
a
Fäaliyyät
Fäaliyyät
Nä öyrändìnìz
AÇAR SÖZLÄR
Qırışıq-faylı
Faylı
Tektonik dağlar
Qırışıq
Vulkanik dağlar
Mətndən və dünyanın fiziki xəritəsindən istifadə edərək cədvəli tamamlayın.
Dağlar mənşəyinə görə __ və __ qruplara bölünür. __ dağlar
yer qabığı süxurlarının qırışmasından yaranır.
Seysmik fəal-
lığını itirmiş zonalarda __ dağlar formalaşır. Yenidən tek-
tonik proseslərə məruz qalan ərazilərdə __ dağlar yaranır.
Öyrändìklärìnìzì tätbìq edìn
Dağın adı Mənşəyi (tektonik, vulkanik)
Yaşı (cavan, qədim)
Materiklər
Avrasiya
Afrika
Şimali Amerika
Cənubi Amerika
Avstraliya
məmiş ərazilərdə yaranır. Belə
dağlar (
) yenidən tekto-
nik proseslərə məruz qalmışdır.
Faylı dağlar seysmik zonalardan kənarda yerləşən, zəif parçalanmış ərazi-
lərdəki qədim dağlardır. Onlara Kap, Əjdaha, Ural, Appalaç, Skandinaviya,
Böyük Suayrıcı və s. misal ola bilər.
Vulkanik dağlar. Bəzi dağlar vulkanların fəaliyyəti nəticəsində yaranır ( ).
Adətən, belə dağlar silsilə yaratmır və konus formasında olur. Nisbi hündür-
lüyünə görə dünyada ən yüksək vulkanik dağ Havay adalarındakı Mauna-Kea
dağıdır (10040 m). Elbrus, Kazbek, Savalan, Etna, Vezuvi, Kamerun, Koto-
Tyan-Şan, Altay, Sayan
b
Adları çəkilən dağları mənşəyinə görə qruplaşdırın.
Qafqaz, Kotopaxi, Alp, Himalay, Etna, Ural, Appalaç, Kazbek, And, Klimancaro,
Pamir, Elbrus, Vezuvi.
Tektonik dağlar ________________________________________________
Vulkanik dağlar ________________________________________________
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Öyrändìklärìnìzì yoxlayın
Qırışıq-faylı
dağlar.
Süxur laylarının
qırılmalar və
sıxılmalarla
qalxıb-enməsi.
a
1
2
1
2
Faylı dağlar.
Süxur laylarının qı-
rılmalar üzrə
qalxan hissəsi –
hors ( ), enən
hissəsi –
qraben
( ) adlanır.
t
1
2
Qırışıq dağlar.
Süxur laylarının çö-
kən hissəsi –
sin-
klinal
,
qalxan
hissəsi –
anti-
klinal ( )
adlanır.
( )
1
2
b
Vulkanik
dağlar.
Belə dağlar
silsilə yaratmır
və konus
formasında
olur.
paxi və s. vulkanların fəaliyyəti nəticə-
sində yaranan dağlardır.
Yaşına görə dağlar
cavan və qə-
dim olur.
Cavan dağlar hündür və
kəskin parçalanmış olur. Qırışıq dağ-
lar cavan dağlardır. Qədim dağlar xa-
rici qüvvələrin təsiri ilə dağıldığından
hündürlükləri az olur və nisbətən zəif
parçalanır. Faylı dağlar qədimdir.
Cədvəli dəftərinizə çəkin. Dünyanın
fiziki
xəritəsindən istifadə edərək
onu tamamlayın.