Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil

 
 
179 
 
texnoloji  proseslər  və  emal  rejimləri,  ümumi  istehsal  mə-
dəniyyəti müəssisədə texniki nəzarətin obyektləridir. 
Texniki  nəzarətin  funksiyaları  hər  şeydən  əvvəl  is-
tehsalın  vəzifələri  və  obyektləri  tərəfindən  müəyyən  olu-
nur. Buraxılan  məmulatın keyfiyyətinə və komplektliyinə 
nəzarət,  məhsulun  qayıdışlarının,  qüsurlarının,  çıxdaşları-
nın, reklamasiyaları və s. uçotu və təhlili buraya daxildir. 
TNS-nin  başlıca  vəzifələri  –  standartların,  texniki 
şərtlərin,  etalonların,  texniki  sənədlərin,  müqavilə  şərtlə-
rinin  tələblərinə  cavab  verməyən  məhsulun  buraxılışının 
qarşısının  alınmasından;  buraxılan  məhsulun  keyfiyyətinə 
görə  bütün  istehsal  manqalarının  istehsalat  intizamının 
möhkəmləndirilməsindən  və  məsuliyyətinin  yüksəldilmə-
sindən ibarətdir. 
Yalnız  TNŞ  tərəfindən  qəbul  olunduqdan  sonra 
müəssisənin  məhsulu satışa  göndərilə  bilər.  Özü  də  məh-
sulun  qəbulu  onun  keyfiyyətini  təsdiq  edən  müvafiq  sə-
nədlə (sertifikatla) sənədləşdirilməlidir. 
Yuxarıda sadalanan vəzifələrə müvafiq surətdə TNŞ 
bir sıra funksiyaları yerinə yetirir: məhsulun keyfiyyətinin 
təmin edilməsi metodlarının planlaşdırılması və işlənib ha-
zırlanması, keyfiyyətə nəzarət və onun stimullaşdırılması. 
Keyfiyyətin  təmin  edilməsi  metodlarının  planlaşdı-
rılmasına və işlənib hazırlanmasına aşağıdakılar daxildir: 
-
 
məmulatın  keyfiyyətinin  səviyyəsinin  planlaşdırıl-
ması keyfiyyətə və nəzarətin texniki vasitələrinə nəzarətin 
planlaşdırılması; 
-
 
keyfiyyət haqqında məlumatın toplanılması, keyfiy-
yətin  təmin  olunmasına,  istehsal  və  istismar  sahələrindən 

---

 
 
180 
 
keyfiyyət  haqqında  informasiyanın  emalına  və  məlumat-
ların təhlilinə sərf edilən məsrəflərin müəyyənləşdirilməsi; 
-
 
tədarükçü  tərəfindən  göndərilən  məhsulun  və 
müəssisənin öz istehsalı olan məhsulun keyfiyyətinin idarə 
olunması; 
-
 
keyfiyyətə nəzarətin nəticələrinin müqayisəliyini və 
etibarlığını təmin edən nəzarət metodikalarının işlənib ha-
zırlanması; 
-
 
keyfiyyətin idarə olunmasından ötəri texniki şərtlə-
rin, kondisiyaların, standartların (texniki bölmələrlə birlik-
də) işlənib hazırlanması. 
 
8.5. Müəssisədə  keyfiyyət  göstəricisinin 
optimallaşdırılması  meyarları 
 
 Sənaye  məhsullarının  texniki  səviyyəsinin  təkmil-
ləşdirilməsinə  yönəldilən  mühəndis-texnoloji  və  təşkilati 
məsələlərin  yerinə  yetirilməsi  və  idarə  edilməsi  üçün 
əvvəlcə  onun keyfiyyət göstəricilərinin optimal qiymətini 
təyin etmək lazımdır. Keyfiyyət göstəricilərinin o qiyməti 
optimal hesab edilir ki, ya onun yaradılmasına və istisma-
rına çəkilən xərclər istismar zamanı əldə edilən səmərədən 
az olsun, ya da çəkilən xərclərə nisbətən daha çox gəlir əl-
də edilsin. 
Bu  halda  qoyulan  xərci  çıxarmaq  şərtilə  keyfiyyətin 
ümumi  göstəricisinin  ən  yaxşı(optimal)  qiyməti  istismar-
dan alınan yüksək iqtisadi səmərəni xarakterizə edir. Belə 
göstəriciyə optimallaşdırma meyarı kimi baxılır və nəzər-
də  tutulan  xərclər  optimallaşdırma  zamanı  məhdudiyyət 
adlanır. Digər halda, əgər məmulatın  yaradılması və istis-

---

 
 
181 
 
mar  xərclərini  minimallaşdırmaq  tələb  olunursa,  o  vaxt 
xərclərə  optimallaşdırma  meyarı,  keyfiyyətin  ümumi  gös-
təricisinin  verilmiş  qiymətinə  isə  optimallaşdırma  həddi 
kimi baxılır. 
Optimallaşdırma meyarına adətən məqsədli funksiya 
da deyilir. Keyfiyyət göstəricisinin optimal qiymətinin ta-
pılmasının  o  vaxt  mənası  olur  ki,  məqsədli  funksiyanın 
hədləri  göstərilməklə  optimallaşdırma  meyarı  təyin  edil-
sin. 
Keyfiyyət  göstəricisinin  optimal  qiymətinin  tapıl-
ması üçün aşağıdakılar vacibdir: 
-
 
Keyfiyyətin  hansı  ümumi  göstəricisinin  meyarı  ki-
mi qəbul olunması, yəni hansı ümumi göstəricinin məmu-
latın  istismarından  alınan  səmərəni  xarakterizə  etməsi 
müəyyənləşdirilməlidir. 
-
 
Optimallaşıdrma meyarı kimi qəbul edilən fərdi və 
ya kompleks göstəricilər təyin edilməlidir. 
-
 
Keyfiyyət  göstəricilərinin  dəyişməsi  üçün  çəkilən 
xərclərin və xərclərin  azaldılmasından əldə olunan gəlirin 
riyazi  asılılığının  və  ya  səmərənin  miqdarının  müəyyən 
edilməsi. 
-
 
Riyazi  modelləşdirmə  və  optimallaşdırma  metod-
ları ilə  parametrlərin-arqumentlərin optimal qiymətlərinin 
hesablanması. 
Keyfiyyət  göstəricilərinin  optimal  qiymətinin  möv-
cud məmulatın göstəriciləri  ilə uyğun gəlməsi mütləq de-
yil. Ola bilər ki, bu göstəricinin qiyməti işlənib hazırlanan 
yeni və hətta perspektiv məmulat üçün hesablanmış olsun. 
Keyfiyyətin  kompleks  göstəriciləri  orta  tarazlaşmış 
qiymətlər  prinsipindən  istifadə  edilərək  təyin  edilir.  Orta 

---

 
 
182 
 
tarazlaşmış kompleks göstərici Q ümumi şəkildə aşağıdakı 
kimi təyin edilir: 
Q= √
∑
 
 
 
  
 
 
   
∑
 
 
 
   
 
   (8.1) 
Burada γ-ortalaşdırmanın riyazi parametri, 
m
i
-çəki əmsalları 
n- fərdi göstəricilərin P
i 
sayı 
γ-nın müvafiq qiymətlərini qəbul etməklə orta taraz-
laşmış  kompleks  göstəricilərin  müxtəlif  qiymətlərini  alı-
rıq. γ parametri ən çox tətbiq edilən ortalaşdırma üsulu ilə 
qəbul  edilir.  Məsələn,  orta  tarazlaşmış  ədədi  ortalaşdırma 
üçün  γ=1,  keyfiyyət  orta  tarazlaşmış  həndəsi  göstəricisi 
üçün    γ=0  (γ  parametrinin  orta  harmonik  tarzlaşmışı  1-ə, 
orta kvadratik tarazlaşmışı isə 2-yə bərabərdir). Belə halda 
orta  tarazlaşmış  ədədi  göstəricinin  qiymətini  aşağıdakı 
düsturla təyin edirlər. 
Qə=
∑
 
 
   
 
 
 
 
  
∑
 
 
 
   
  (8.2) 
Orta tarazlaşmış həndəsi göstərici isə 
Q
h
=(∏
 
 
 
 
 
   
)   ∑  
 
 
   
⁄
     
(8.3) 
əgər  çəki  əmsalları  balla  yox,  vahidin  hissələri  ilə 
verilərsə, yəni  
∑
 
 
 
   
                           (8.4) 
Şərtində (2) və (3) düsturları aşağıdakı şəkli alar : 
Q
ə
= ∑
 
 
 
   
 P
i                                      
(8.5) 
və 
               Q
h
=∏
 
 
 
 
 
   
     (8.6) 

---