Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 50

müdafiəçisi kimi göstərilirdi. Digər tərəfdən, müxtəlif dini-fəlsəfi 

sistemlərin inkişafı ilə əlaqədar olaraq Misir dini mətnlərində daha 

tez-tez dünyanın yaradıcısı-allahın  əsas cizgiləri-əbədiliyi, hər 

şeyə qadirliyi tərənnüm edilirdi. Allah biliklərin hakimi və bütün 

kəşflərin səbəbkarı elan olunurdu. Sonralar bunun inkişafı yalnız 

kahin mühiti ilə  məhdudlaşır, dini-fəlsəfi təlimlərin mücərrəd 

ilahiyyatçı quramaları ilə  təsvir olunurdu. Mətnlər allahların 

surətləri və epitetləri ilə doldurulur, onlar bir sıra predmet, hadisə 

və anlayışlarla səsləşir. Bu mətnlər isə sonralar müxtəlif ibadət və 

mürəkkəb mərasimlərin geni yayılmasına güclü zəmin olurdu. 

Sonrakı dini-fəlsəfi traktatlar, mərasim nəğmələri və dünyanın 

yaranması haqqında Misir təsəvvürləri Ellin və Roma dövrünə 

qədər yaşayaraq, Misirin hüdudlarından kənara çıxır. 

Misir mifoloji anlayışları sözlərdə (himnlər, dualar, 

hekayələr, ayin mətnləri), hərəkətlərdə (dramatik tamaşalar, 

ayinlər və s. mərasimlər), predmetlərdə  və  rəsmlərdə,  şəkillərdə 

(təsvirlər, bitkilər və göy cisimləri), yaxud canlı varlıqlarda 

(padşah və heyvanlar) ifadə oluna bilərdi. Bu ifadələrdən hər biri 

mənəvi təcrübəni təmsil edir, yaddaşda bir sıra dini əhval-ruhiyyə 

yaradırdı.  Əksər mifoloji anlayışları bu müxtəlif ifadə 

formalarında hiss olaraq qavramaq olar. 

Oziris və Xor haqqında mif padşahların dəfn mərasimlərini 

təsvir edir. Bu mif olmuş hadisələr haqqında bir hekayə 

formasında hələ II minilliyin əvvəllərində  əzbər  şəkildə dildən-

dilə, eldən-elə keçmişdi. 

Misir mifologiyasının xarakterik cəhətlərindən biri müxtəlif 

tipli təsəvvürlərin bədii  şəkildə birləşdirilməsidir. Səma inəyi 

haqqında mif kosmik, kosmoqonik hadisə, yaxud dini adət kimi 

təsvir olunur,  ondan sehrbazlıq vasitəsi kimi istifadə edilirdi. 

«Allahlar dünyası» adlandırdığımız yeganə mahiyyət eyni 

teoloqlarda müxtəlif, bir-birinə zidd anlayışlarla ifadə oluna 

bilərdi. Hər hansı ilahi qüvvə, yaxud allah çox asanlıqla digəri ilə 

eyniləşdirilə bilərdi. Səma inəyi haqqında hekayədə Ra bir yerdə 

Atum kimi, digər yerdə isə günəş diski kimi çıxış edir. Oko digər 

şəraitdə ilanla eyniləşdirilir. Ureyem Xatxor kimi çıxış edir. 

Xatxor inəyə xas olan yumşaq təbiətdən fərqli olaraq amansız 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 51

kimi təqdim olunur. Bu isə Misir mifologiyasının əsas prinsipini-

eyni zamanda dəyişmək,  ənənəni saxlamaq meylini bir daha əks 

etdirir. Misir dininin dəyişkən forması  və azad ruhu 

mühafizəkarlıqla bərabərləşdirilir. Beləki, nə vaxt isə lazım olan 

mifoloji konsepsiyalar faktiki olaraq heç vaxt atılmırdı. Bu 

səbəbdən Misir mifologiyasının mühafizəkar xüsusiyyəti e.ə. XIX 

əsrdə Misir dinini parçalamaqdan xilas etmiş, Misir dininin 

daimiliyini və uzunmüddətli mövcudluğunu təmin etmişdir. 

Misir və  Şumer mifologiyaları arasında məlum oxşarlığı 

inkar etmək qeyri-mümkündür. Lakin onların fərqi daha çox 

nəzərə çarpır. Bu iki sivilizasiyanı yaradan mühitlərin oxşarlığı da  

hər iki mifologiyanın oxşarlığında mühüm rol oynamışdır. Hər iki 

ölkə çay vadilərində yerləşirdi ki, bu da şübhəsiz, onların 

əhalisinin həyat tərzinə həlledici təsir göstərmişdir. Lakin Nil çayı 

ilə  Dəclə  və  Fərat çayları arasında fərq çoxdur. Nil Misiri iki 

hissəyə - düzənliyə və deltaya bölür. Fransız alimi More demişdir: 

«Təbiət Aralıq dənizi Misirini və Afrika Misirini belə yaratmışdır. 

Misirlilərin çox vaxt xüsusi vurğuladığı bu «iki torpaq» arasındakı 

fərq ölkənin mifoloji və bəşəri tarixinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir 

göstərmək üçün kifayət qədər böyükdür». 

Qədim Misir yazısı e.ə. IV minilliyin sonunda meydana 

gəlmişdi. Bu yazı sisteminin ilkin nümunələri artıq Erkən səltənət 

dövründə  tətbiq olunurdu. İlk Misir yazı növü piktoqrafiya, yəni 

şəkli yazı adlandırılır.  Ən qədim Misir yazısı sadə naxış  və 

müxtəlif anlayışları bildirən  şəkillərdən ibarət olmuşdur.  Şəkli 

işarələr vasitəsilə ayrı-ayrı sözlərin, anlayış  və  məfhumların 

mənası verilirdi. Ay, günəş, ev, su və s. müvafiq oxşar şəkillərlə 

ifadə olunurdu. 

Misir təsərrüfatı genişləndikcə, dövlət idarə sistemi 

mürəkkəbləşdikcə yazı gündəlik həyatda tez-tez tətbiq olunmağa 

başladı. Bu, şəkli yazıların sadələşdirilməsinə  gətirib çıxartdı. 

İşarələr artıq əvvəlki mənası ilə yanaşı səs birləşmələrini, hecaları 

bildirməyə başladı. Məsələn, "ulduz" işarəsi oba kimi tələffüz 

olunurdu, o eyni zamanda heca kimi də işlədilirdi. Yaxud "kanal" 

işarəsi  mer kimi səslənirdi,  mer eyni zamanda hecanı bildirirdi. 

Heca bildirən işarələr vasitəsilə cümlələr tərtib olunurdu. Bunun 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 52

nəticəsində müxtəlif anlayışları  və hadisələri ifadə etmək imkanı 

yaranırdı. Bu yazı işarələri hələ qədimdə heroqlif, yəni "müqəddəs 

işarələr" adlandırılmışdı. İlk zamanlar heroqliflərin sayı çox imiş. 

Ən çox işlədilən işarələrin sayı yeddi yüzə çatırdı. Adətən 

heroqliflər daş, ağac, dəri üzərində yazılırdı. Belə hallarda 

heroqliflərin  şəkli dəyişilmirdi. Qədim misirlilər eyni zamanda, 

bitkisinin gövdəsini lazım olan ölçüdə doğrayır, sonra özəyini 

uzununa çox nazik təbəqəyə ayırıb, xüsusi üsulla bir-birinə 

yapışdıraraq "kağız" kimi istifadə edirdilər. Böyük mətnləri 

yazmaq üçün papirus vərəqlərini uzununa bir-birinə calayırdılar 

və lülə halında bükürdülər. Onların bəzilərinin uzunluğu qırx beş 

metrə çatırdı. Heroqliflər papirus üzərində də yazılırdı. Belə halda 

heroqliflərin ilkin şəkli xeyli dəyişilirdi. Bu yazı heroqlifikadan 

fərqli olaraq heratika adını almışdı. E.ə. VIII əsrdən etibarən yazı 

sistemində dəyişiklik baş vermişdi.  Əvvəllər ayrı yazılan işarələr 

indi bir işarədə birləşdirilirdi. Bu yazı demotika, yəni xalq yazısı 

adını daşıyırdı. Bu yazı növü dövlət idarələri,  ədəbi və dini 

mətnlərin tərtibində  işlədilirdi. Heratika vasitəsilə  təsərrüfat 

sənədləri, eləcə də ədəbi və elmi əsərlər yazılırdı. 

Misir yazı sistemində  əlifba işarələri də peyda olmuşdu. 

Bunlar 21 işarədən ibarət idi, hər birisi müəyyən samiti bildirirdi. 

Əlifba işarələri heroqliflərin ayrılmaz tərkib hissəsini təşkil edir 

və müstəqil işlənmirdi. 

Misir yazı sistemi dəyişildiyi və təkmilləşdiyi kimi onun dil 

quruluşu da minilliklər ərzində eyni şəkildə qalmırdı. Qədim, orta 

və yeni Misir dili bölgüsü təklif olunmuşdur. Erkən orta əsrlərdə 

(III-IV  əsrlər) qədim Misir dili artıq ölü dillər cərgəsinə daxil 

olmuşdu. Bu zaman gipti dili işlənirdi. VII əsrdən etibarən  ərəb 

dili yayılmağa başladı. Hal-hazırda Misirdə dörd milyon yerli 

gipti yaşayır. Onlar xristian olmaqla ərəb dilində danışır, lakin 

dini ibadətlərini gipti dilində aparır, qədim  ənənələri qoruyub 

saxlayırlar. 

Qədim misirlilərin  şifahi xalq yaradıcılığı  bədii  ədəbiyyat 

əsərlərinin əsasını təşkil edir. Ən qədim əsərlər e.ə. IV minillikdə 

yaradılmışdır. Üç min il ərzində  qədim misirlilər zəngin bədii 

ədəbiyyat, onun müxtəlif janrlarını yaratmışdılar.  Şifahi xalq 

---