Dərslik I hiSSƏ Azərbaycan Respublikası Təhsil

3. 4.  Genetik kod, onun xassələri və tənzimlənməsi

«Escherichia  coli  bakteriyasının  xro- 

mosomu,  yaxud  DNT-sirıdə  2000  gen  var­

dır.  Onlar  özlərində  500-ə  qədər amin  tur­

şusu  qalıqlarına  malik  olan  2000  müxtəlif 

zülalların  sintezi  haqqındakı  informasiyala­

rı saxlayır»

(C.N.Devidson, 1967)

Orqanizmlərin  irsi  məlumatlarının  qorunması,  onun  öz-özünə  yeniləşmə­

sinin  tənzimlənməsi  prosesinin  təmin  olunması  və  nəsildən-nəsilə  ötürülməsi 

DNT  molekullan  vasitəsilə  həyata  keçirilir.  DNT  molekullannın  tərkibi  xətti 

olaraq  birləşən  dezoksiribonukleotidlərdən  ibarət  olmaqla,  onların  həmin 

ardıcıllığı  genlərin  son  məhsulu  olan  zülal  komponentlərinə  müvafiq  olur. 

Transkripsiya 

prosesi 

zamanı 

DNT-də 

olan 

informasiya 

m-RNT-yə 

köçürüldükdən  sonra  m-RNT  hüceyrənin  ribosomu  ilə  birləşir  və  zülal 

molekullan  sintez  olunur.  Beləliklə  də  DNT-də  kodlaşdınlan genetik məlumatın 

RNT-yə  və  zülala axını  prosesi  icra  olunur.  DNT molekulunun nukleotidlərinin 

triplet  ardıcıllığının,  müvafiq  olaraq  zülal  molekulunda  amin  turşulannın 

ardıcıllığına keçməsi prosesi 

genetik kod (irsiyyət kodu)

 adlanır. Genetik kod ilk 

dəfə  olaraq  M.Mirenberq,  C.Matten,  S.Oçoa  və  A.Korana  və  b.  (1961-1964) 

tərəfindən  çox geniş və  ətraflı  surətdə  öyrənilmiş  və açıqlanmışdır.  Onlar tətbiqi 

üsuldan  istifadə  edərək  m-RNT-nin  kodonlannda  amin  turşulannın  yerinə 

nəzarət  edən  nukleotidlərin  ardıcıllığını  müəyyənləndirərək 

kod lüğətini

  tərtib 

etmişlər.  Həmin  kod  lüğətinə amin  turşularını  kodlaşdıran  61  triplet  və

terminasiya  siqnallan  olan  3  kodon  aid  olmaqla,  cədvəl  formasında  tərtib 

edilmişdir.  Genetik kod anadangəlmə, əksəriyyəti 2, 3, 4 tripletlə, 3 amin turşusu 

-   arginin,  leysin,  serin,  6  müxtəlif kodlarla,  triptofan  və  metionin  isə  yalnız bir 

kodla kodlaşdınlır.  Hazırda heyvan hüceyrələrində  50,  bakteriya hüceyrələrində 

isə 30-40 nRNT olması aşkarlanmışdır.

Orqanizmin  bütün  zülalları 20  tip amin  turşulannın  müəyyən  ardıcıllıqla

birləşməsi  nəticəsində  yaranır.  DNT  və  RNT-nin  polinukleotid  zəncirində

ardıcıllıqla  yerləşən  hər  3  müxtəlif  mononukleotid 

triplet  (üçlük),

  yaxud 

kodon 

adlanır və onlann hər üçü zülalın sintezi prosesində fəal iştirak edir (cədvəl 11). Hər 

bir kodon 3 nukleoticlin təsadüfən qruplaşması nəticəsində 

1-ci olaraq asparagin, 2- 

ci  yerdə  -  

alanin,

  3-cü  yerdə  -  

prolin,

  4-cü  yerdə  isə  -  

fenilalanin

  turşusu 

yerləşdiyi  üçün  onlan  kodlaşdıran  tripletləri  ardıcıllıqla  belə  yazılır:  asparagin  -  

QAU,  alanin  -   QSU,  prolin -   SSU və  fenilalanin -   UUU.  Hər triplet bir məlumat 

vahidini-kodonu (kodu) ifadə edir.

147

---

Cədvəl 11.

Genetik kod (M.Babayev, IVLMəcidov, 2006)

Kodun

birinci

nukleo-

tidi

Kodun ikinci nukleotidi

Kodun

üçüncü

nukleotidi

U

S

A

_____ Q_____

U

Urasil

U UU

uus 

и  и л  

UUQ

Fenil-

alanin

Leysin

U SU

u su

U SA

USQ

Serin

UAU

UAS

UAA

UAQ

Tirozin

Nonsens

UQU

UQS

UQA

UQQ

Sistein

Nonsens

Triptofan

U

S

A

Q

S

Sitozin

SU U

SUS

SUA

SUQ

Leysin

SSU

SSS

SSA

SSQ

Prolin

SAU

SAS

SAA

SAQ

Histidin 

Qlut. turş.

SQU

SQS

SQA

SQQ

Arginin

u

s

A

Q

A

Adenin

A U U

A U S

A U A

A U Q

İzoley-

sin

Meti-

onin

A SU

A SS

A SA

A SQ

Treonin

A A U

A AS

AAA

AAQ

Aspar.  tur. 

Lizin

AQ U

AQS

AQA

AQQ

Serin

arginil

u

s

A

Q

Q

Quanin

QUU

QUS

QUA

LQU

Q

Valin

Valin

QSU

QSS

QSA

QSQ

Alagin

QAU

QAS

QAA

QAQ

Asparagin

Qlutamin

QQU

QQS

QQA

QQQ

Qlisin

u

s

A

Q

QAU-QSU-SSU-UUU

Zülal  sintezi,  bir qayda olaraq  DNT molekulunun nəzarəti  altında getməklə 

kodlaşmış irsi informasiya aşağıdakı  sxem üzrə reallaşır:

DNT

mRNT

nRNT

rRNT

C

Fermentativ-xüsusiyyəti 

Struktur əlamət

Ribonuklein 

turşularının 

hamısı 

(məlumat-matriks-m -RNT, 

ribosom al-r-RNT  və  nəqliyyat-n-RNT)  DNT  m olekulunun  m üxtəlif 

sahələrində  sintez  olunur,  biosintez  nəticəsində  irsi  inform asiyanın  realizə 

prosesi,  məhz  həm inRN T-lərin  bilavasitə  iştirakı  ilə  icra  olunur. 

Ümumiyyətlə  biosintez  olduqca  mürəkkəb  bir  proses  olmaqla,  3 

mərhələdə-transkripsiya,  splaysinq

  və 

translyasiya

 həyata keçirilir.

Transkripsiya 

-

 

hüceyrənin 

nüvəsində 

baş 

verm əklə, 

DNT 

m olekulunun  müəyyən  genin  sahəsində  DNT-asılı  RNT-polimeraza

148

---