Dilmurod quronov a d a b iy o t s h u n o s L ik k a k ir ish oliy va o ‘rta maxsus ta'lim vazirligi
Yüklə 3,09 Mb. Pdf görüntüsü
|
| inson faoliyati
ruhiy faoliyat ijtimoiy ong ijtimoiy ong shakllari adabiyot ijtimoiy ong shakli badiiy adabiyotning polifunksionalligi Savol va topshiriqlar: 1. “ Ijtimoiy ong” nima? Nima uchun badiiy adabiyotni ijtimoiy ongga mansub etamiz? Buni o'zingiz bilgan asarlar misolida tushuntirib bering. 2. Amaliy va ruhiy faoliyatlaming farqli tomoni nimada? Nima uchun badiiy adabiyotni insonning ruhiy faoliyati mahsuli deb hisoblaymiz? 3. Badiiy adabiyotning jamiyat hayotidagi o'mi, uning vazifalari nimalardan iborat? Badiiy adabiyotning ijtimoiy funksiyalarini misollar yordamida tushuntiring. 4. A.Qahhoming “Adabiyot atomdan kuchli, lekin uning kuchini o ‘tin yorishga sarflash kerak emas” degan mashhur gapini qanday tushunasiz? 5. Cho‘lpon “Adabiyot yashasa — millat yashar” deganida nimalarni nazarda tutgan deb o‘ylaysiz? Adabiyotlar: 1. Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari. — Т., 2002. 2. Cho'lpon. Adabiyot nadir. Т., —1994. В.35. 3. Sarimsoqov В. Adabiyotning ijtimoiy tabiati//0‘zbek tili va adabiyoti.—1995.— №2. —B.46—52. 4. Rahimjonov N. Lirikada siyosiy g‘oya va ijtimoiy ma’no//O kzbek tili va adabiyoti.-1996. —№3. - B.54-56. 5. Rahimjonov N. Bugunning qahramoni kim //0‘zbek tili va adabiyoti. —2001. №6. B. 8 - 1 2 . 6. Самознание европейской культуры XX века. —М., 1991. 1. Borev Y.B. Estetika -М ., 1988. 8. Литературный энциклопедический словарь.—М.,1987. Mafkura tushunchasi. Dunyoqarash va badiiy ijod. Umuminsoniy qadriyatlaming ustivorligi. Mafkura va adabiyot munosabati. O'zbek tilida faol ishlatiluvchi «fikr», «tafakkur», «mafkura» so'zlarining o'zakdosh so'zlar ekanligi sizlarga ma’lum. Inson ongida olam va odam haqida fikr va tasawurlar mavjudligini, inson tafakkur (fikrlash) qobiliyatiga ega oliy mavjudot ekanligini yaxshi bilasiz. Xo'sh, insonga xos ikki muhim xususiyatni bildirgan so'zlar bilan o'zakdosh bo'lgan «mafkura» so'zi nimani anglatadi? Mafkura deganda ma’lum bir jamiyat, davlat, millat va hokazo ijtimoiy guruhlarning siyosiy, iqtisodiy va h.k. maqsadlariga mos holda muayyan bir tizim holiga keltirilgan fikr va g'oyalar jamini tushunamiz. Demak, mafkura «fikr» va «tafakkur» tushunchalariga nisbatan xoslanganroq, maxsus tushuncha ekan. Boshqa bir jihati shuki, «fikr» va «tafakkur» alohida olingan har bir insonga tabiatan xos narsa, «mafkura» esa avvalo ijtimoiy hodisa sifatida maydonga keladi, keyin har bir alohida shaxs tomonidan o'zlashtiriladi. Jamiyatda yashayotgan shaxs (jumladan, ijodkor ham) ma’lum bir ijtimoiy guruh vakili, demak, o'zining muayyan ijtimoiy muhitda shakllangan qarashlari, orzu-intilishlariga egaki, bular shu guruhning qarashlari, orzu-intilishlariga ko'p jihatdan mos. Shunga qaramay, ijodkor birinchi galda shaxs, shu bois ham asar mazmunida shaxsiylashgan ijtimoiylik aks etadi, shaxsiylik va ijtimoiylik uyg'un mujassamlashadi. Aksincha yo'ldan borilsa, ya’ni ijodkor shaxsi ijtimoiylikda singib yo'qolsa - ijodiylik yo'qoladi, bu holda ijod ham, badiiyat hodisasi ham mavjud emas. Negaki, bu holda yozuvchi voqelikni tayyor qoliplar asosida ko'radi, o‘sha qoliplar asosida tasvirlaydi va baholaydi - sxematizm yuzaga keladi. Sirasi, kompyuter texnikasi yuksak rivojlangan bizning zamonamizda, ehtimol, bunday sxematik asami dasturiy jihatdan yaxshi ta ’minlangan kompyuter ham yozishi mumkin. Sho'ro davri adabiyotining fojiasi ayni shunda — ijodkor shaxsining ijtimoiylikda singib yo'qolib ketganida edi. Badiiy ijod dunyoqarash bilan bog'liq tarzda kechadi. Dunyoqarash deganda konkret insonning dunyo haqidagi bilimlari, tushunchalari, g'oyalarini tushunamiz. Badiiy asarda aks etgan badiiy voqelik ijodkor tomonidan ko'rilgan ijodiy qayta ishlangan va g'oyaviy- hissiy baholangan voqelik ekan, demak, badiiy asar mazmuni ijodkor dunyoqarashi bilan bog'liq bo'ladi. Ma’lumki, har bir inson dunyoni o'zicha ko'radi, uni o'zicha idrok qiladi va o'zicha baholaydi. Qizig'i shundaki, hammamiz ham o'zimiz ko'rgan voqelikni real voqelik deb tushunamiz, holbuki, bu — voqelikning ongimizdagi biz ko'rolgan va idrok etolgan aksi, xolos, ya’ni individual borliqdir. Shunday ekan, bir joyda, bir davrda yashab turgan ikki inson ongidagi voqelikning aksi bir xil bo'lolmaydi. Buning yorqin misoli sifatida «Kecha va kunduz» bilan «Qutlug' qon» romanlarini olib ko'rishimiz mumkin. Ikkala muallif bir davrda yashagani, bir davmi qalamga olgani holda, har ikki romanda aks etgan badiiy voqelik bir- biridan tubdan farq qiladi. Sababi, har ikki adibning asarida ham individual borliq — ulaming ongida akslangan voqelikning badiiy modeli o'z aksini topgan. Voqelikning ijodkor ongida qay tarzda akslanishi bevosita uning dunyoqarashiga bog'liqdir. Tasavvur qilingki, ikkinchi jahon urushi voqealarini ikki qarama-qarshi tomon vakillari bo'lmish yozuvchilar aks ettirdi. Bu holda ulardan biri, masalan, Berlinda o'z jonini xavfga qo'yib tank ostidan nemis qizalog'ini qutqargan sho'ro askarini bo'rttirib ko'rsatishi, ikkinchisi esa vujudi intiqom olovida yongan, yovuzlikka yovuzlik bilan javob berishga jazm qilgan sho'ro askarini bo'rttirib ko'rsatishi mumkin. Holbuki, urushda unisi ham, bunisi ham sodir boMgan boMishi mumkinligini hech kim inkor qilolmaydi. Ko‘ramizki, voqelikning qaysi jihatlarini ko‘rish, qaysilarini bo'rttirgan holda uning mohiyati sifatida taqdim qilish ijodkor dunyoqarashi bilan bogMiq ekan. Haqiqiy san’atkor qaysi ijtimoiy guruhga mansubligidan, qanday ijtimoiy maqsadlarga xizmat qilishidan qat’i nazar, u yaratgan badiiy asarda umuminsoniy qadriyatlar ustivorlik qiladi. Shu bois ham chinakam badiiy asarda ijodkor har vaqt ezgulik, go‘zallik, adolat, insoniylik kabi mangu qadriyatlar tomonida turadi. Umuminsoniy qadriyatlarga zid g‘oyalami o'ziga singdirgan asarning chinakam badiiy qimmatga ega boMishi mumkin emas. Zero, bunday asar o'quvchini o‘zidan itaradi (ilon tanasi qancha go'zal ranglar jilosiga ega boMmasin, odamni o'ziga jalb qilish o'rniga o'zidan itaradi). Ko'ramizki, badiiy adabiyot va san’atdagi go'zallik ma’naviyatdan ajralgan holda yashay olmaydi, badiiyat estetik kategoriyagina emas, ma’lum ma’noda etik kategoriya ham sanaladi. Kishilik jamiyati turli qarashlarga ega bo'lgan kishilardan tarkib topganidek, turli mafkuraga ega guruhlardan ham tashkil topadi. Bu mafkuralarning har biri konkret ijtimoiy-siyosiy maqsadlarni ko'zda tutadi. Mavjud mafkuralar ichida kishilik jamiyati taraqqiyotiga xizmat qiladiganlari bilan bir qatorda buning ziddiga ishlaydiganlari ham bo'ladi. Shunday ekan, san’at va adabiyot bu mafkuralarning faqat umuminsoniy qadriyatlarga muvofiqlarinigina o'ziga singdiradi. Deylik, XX asr vabosi sanalmish fashizm mafkurasi insoniyat dushmani ekanligi hammaga ayon, shu bois ham haqiqiy san’at asarlarida bu mafkura o'zining aksini topmaydi, topganlari esa tor doiralar uchungina bo'lib qoladi. Fashistlar Germaniyasidan chinakam iste’dodlaming chiqib ketgani, boshqa yurtlarda umr kechirgani ham buning yorqin dalilidir. Yovuzlik bilan oshno tutingan mafkura insoniyatga, baski, san’atga yot hodisadir. Xalqimizning tinchini buzayotgan, yurtimizning taraqqiy sari, chin ma’nodagi hurlik va farovonlik sari yo'lida to'g'anoq bo'lishga intilayotgan diniy ekstremistlarda ham mafkura bor, biroq bu mafkura umuminsoniy qadriyatlarga ziddir. Zero, o'zgalarning umriga zomin bo'lish, erkini bo'g'ish evaziga bo'lsa-da maqsadga yetishni oqlagan mafkura insoniylikdan butkul yiroq tushadi. San’atning injaligini ko'ringki, umuminsoniy qadriyatlarga zid mafkuraning badiiyat bobida biror arzigulik mahsul berishi mahol — bunday mafkura badiiy qadriyatlar yaratishga ojizdir. Adabiyot va mafkura munosabati qanday bo'lishini quyidagicha izohlash mumkin: ijodkor muayyan mafkuraga moyil bo'lgani holda uning estetik ideali umuminsoniy qadriyatlar asosiga qurilgan, dem akki, bu idealda k o 'h n a zam onlardan beri ajdodlarimiz intilib yashayotgan ezgu maqsadlar quyuqlashgan ifodasini topgan. Muayyan mafkura ko'zlagan maqsad ancha yaqin, unga m a’lum (cheklangan, yaqin kelajakdagi) vaqtda yetishiladi. Ya’ni agar asar konkret mafkuranigina targ'ib etishga xizmat qilgudek bo'lsa, uning umri o'sha maqsadga yetilgunga qadar bo'ladi, xolos. Holbuki, chinakam badiiy asar mangulikka bo'ylashm og'i lozim, u vaqt e ’tibori bilan chegaralangan maqsadlar doirasida qolib ketolmaydi. Yuqoridagilardan ko'rinadiki, ijodkoming mafkuraga munosabati erkin bo'lmog'i lozim, ya’ni u muayyan mafkura doirasida shaxsligini namoyon eta bilmog'i zarurdir. Ikkinchi tomondan, estetik idealda konkret mafkuraga nisbatan umuminsoniy qadriyatlar salmoqliroq bo'lishi lozim, shundagina badiiy asar o'tkinchi hodisa bo'lib qolmaydi, davrga nisbatan daxlsiz bo'lib qoladi. Zero, asar mazmunining u yaratilgan konkret ijtimoiy-siyosiy holatga qaratilgan aktual qatlami vaqt o'tishi bilan baribir tushib qoladi, asami yuzada tutib qoladigan tub estetik qatlam esa umuminsoniy qadriyatlar bilan hamohangdir. Mafkura — jamiyatning muayyan yo'nalishda izchil rivojlanishida, uning kuchlarini birlashtirib, aniq maqsad sari yo'naltirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bois ham mustaqillikka erishgan O'zbekiston sharoitida milliy mafkurani ishlab chiqish va ommalashtirish masalasi davlat siyosati maqomidagi tadbir, kun tartibidagi eng dolzarb masalaga aylanadi. Zero, milliy mafkura 0 ‘zbekistonning buyuk kelajagini yaratish, dunyo sahnasida buyuk ajdodlarimiz va buyuk kelajagimizga munosib o‘rinni egallashimizda hal qiluvchi omillardan biridir. Shunday ekan,milliy mafkurani ishlab chiqish va ommalashtirish ishida faol qatnashishga badiiy adabiyot ham burchlidir. Taassufki, sho'ro davrida kommunistik mafkuraga xizmat qilgan ijodkorlar va ular yaratgan asarlar taqdiridan o‘zicha saboq chiqargan ayrim kishilarda adabiyot va mafkura munosabati masalasida biryoqlama xulosalar paydo boMib ulgurdi. Natijada ayrimlar «adabiyot mafkuradan xoli boMishi kerak», «adabiyot mafkuraga xizmat qilmasligi kerak» qabilidagi sirtdan jozibali va to ‘g‘ridek ko‘rinadigan, haqiqatda esa xato fikrlami oldinga suradilar. Bizningcha, bu xil fikrlaming paydo bo'lishiga sabab shuki, ular mafkura va adabiyot munosabatining «sovetcha» ko'rinishidan boshqacha munosabat, to‘g‘ri asosdagi munosabat mavjud boMishi mumkinligini tasavvur qilolmaydilar. Holbuki, adabiyot bilan mafkura orasida tabiiy, hech bir zo‘rlashsiz — ijodkoming o‘z qarashlari, vijdon amri bilan bogMiq munosabat ham boMishi mumkin. Yuqorida aytganimizdek, mafkura jamiyatni maqsadga safarbar etadi. Xo‘sh, bugungi kunda ishlab chiqilayotgan milliy mafkura qanday maqsadni ko‘zlaydi? MaMumingizki, bu mafkura bizni Buyuk 0 ‘zbekistonni yaratish maqsadiga boshlaydi. 0 ‘sha qurilajak buyuk kelajakda insonning erkin, hur va farovon yashashi, o ‘zidagi aqliy, mhiy va jismoniy imkoniyatlami toMa ro‘yobga chiqarishi, komillik sari intilishiga sharoit yaratiladi. Zero, siyosiyroq tilda 0 ‘zbekistonni iqtisodiy jihatdan yuksak rivojlangan huquqiy demokratik davlatga aylantiramiz degani, sodda tilga aylantirilsa, shunday jarang topadi. Xo‘sh, bu maqsad qaysi jihatlari bilan kishini qoniqtirmasligi mumkin? Yoki qaysi jihatlari bilan u badiiy adabiyot va san’atning chin mohiyati boMmish umuminsoniy qadriyatlarga, ezgulik, insonparvarlik tamoyillariga zid ekan? Bizningcha, jamiyatimiz ko‘zlayotgan maqsad hech bir san’atkomi vijdoniga, idealiga zid borishga majbur qilmaydi. Aksincha, bular o‘zini chinakam san’atkor va shu yurt farzandi deb bilgan har bir ijodkoming ideali bo'lishga arzigulik emasmi?! Shunday, bugungi kunda jamiyatimiz, uning ilg'or vakillari ko'zlagan maqsad umuminsoniy qadriyatlarga, ezgulik va insonparvarlik tamoyillariga har jihatdan mosdir. Shu bois ham biz milliy mafkurani shakllantirish va ommalashtirish ishida badiiy adabiyot faol bo'lishi kerak, bunga u burchli, deya baralla aytamiz. Masalaning ikkinchi muhim tomoni — adabiyot shu burchni qay yo'sin o'tashi. Adabiyotni mafkuradan xoli ko'rishni istovchilar, bizningcha, ayni shu masalada to'g'ri tasavvurga ega emaslar. Nazarimizda, ular «xizmat qilish» bilan «yugurdaklik qilish», «shotirlik qilish» tushunchalarini farqlay bilmaydilar. Endi o'rtaga bir savol tashlaylik: sho'ro davrida o'zini kommunistik mafkura xizmatchisi deb bilgan ijodkorlar haqiqatan ham mafkuraga xizmat qilganmi yoki o'sha mafkura soyasida davru davron surgan nomenklaturaga yugurdaklik qilganmi? Bu savolga javob berish uchun ijodkor bilan mafkura munosabati qanday bo'lmog'i lozim, degan masalani oydinlashtirib olaylik. Avvalo, chinakam san’atkor jamiyatning ilg'orida bo'lishi zarur va tabiiy ham, chunki u ideal qo'ynida yashaydi. Ayni paytda, san’atkoming ideali g'oyibdan kelgan narsa emas: u, bir tomondan, asrlardan beri ajdodlar sinovidan o'tib kelgan o'lmas qadriyatlami, ikkinchi tomondan, o'sha san’atkor yashayotgan muhit sharoitida yetilgan eng ilg'or orzu-intilishlarni o'zida mujassam etadi. Aytmoqchimizki, san’atkoming estetik idealiga o'z davrining ilg'or ijtimoiy maqsadi ham singib ketadi. Faqat bir sharti borki, o'sha ijtimoiy maqsad san’atkor uchun shu darajada shaxsiylanib ketishi zarurki, endi u o'sha maqsadga o'z-o'zining maqsadi deb qarasin — ijtimoiylik va shaxsiylik chegaralari yo'q bo'lib ketsin. Mana shu shartni uddalagan ijodkor endi hech kimning xizmatchisi emas, aniqrog'i, u endi o'z idealining xizmatchisi, xolos. Istiqlolning otashin kuychisi Cho'lponni eslang. O'z davrining eng ilg'or ijtimoiy maqsadi — yurt ozodligi Cho'lpon ongida shu darajada shaxsiylandiki, endi u shoiming shaxsiy dardiga, orzusiga, hayotining mazmuniga — IDEALIga aylandi. Shu bois ham mustabid boltasi ostida turib istiqlol ruhida she’rlar bitishga Cho'lponni birov majbur qilgan emas, ERK mafkurasini yurtdoshlar diliga singdirishga intilgan shoir birovga xizmat qilishni o'ylamagan. Davrining ilg'or ijtimoiy maqsadini estetik idealiga singdirgan san’atkor voqelikni o'sha ideal nuqtai nazaridan baholaydi. Baski, u mavjud voqelikdagi o'sha maqsadga muvofiq jihatlami ma’qullagani holda nomuvofiqlarini qoralaydi. Faqat shu holdagina uni mafkuraga xizmat qildi, deyish mumkin bo'ladi. Aks holda, agar ijodkor mafkuraning ko'r-ko'rona targ'ibotchisi bo'lsa, mavjud voqelikni ideal nuqtai nazaridan xolisona badiiy tadqiq qilish va g'oyaviy- hissiy baholash o'rniga faqat voizlikni kasb qilsa, qilar ishi mafkurani madh etishu o'z nazdida uning himoyachisiga aylanib qolsa - bilingki, u mafkuraning foydasi emas, aksincha, zarariga ishlayotgan bo'lib chiqadi. Deylik, istiqlol dardini o'z vaqtida Cho'lpon, Fitrat, A.Qodiriylar yonib kuylagan edilar, ularning yurt ozodligi mavzusidagi asarlari chinakam dardning mahsuli ediki, shu bois ham ular yurak qoni bilan bitilgan. O 'quvchini to'lqinlantiradigan yuksak tushunchalar haqida asar yaratish uchun kishida ma’naviy huquq bo'lmog'i kerak, bu huquqni esa ijtimoiy dardning chinakamiga shaxsiylanganligigina berishi mumkin. Zero, buyuklarimiz guldek hayotini garovga qo'yib, yurak qoni bilan yozgan VATAN, ERK, OZODLIK kabi mavzularda qalam tebratganda yengil-yelpi, chinakamiga hissiy idrok qilinmagan o'y-fikrlar, kechinmalarni yozish oq qog'oz oldida ham, o'quvchilar oldida ham guhohdan o'zga emas. Unutmaslik kerakki, milliy mafkuraga xizmat qilish degani istiqlol, vatan va hokazolar haqidagina yozish degani emas. Chinakam san’atkor nima haqida yozishidan qat’i nazar, — u ma’naviy muammolami badiiy tadqiq etadimi, o'zining qalb qa’rlariga nigoh tashlaydimi, ishq-muhabbat haqida yozadimi... - o‘zi badiiy tasvir va tadqiq predm eti sifatida olgan narsani um um insoniy qadriyatlar, ezgulik, insoniylik nuqtai nazarlaridan yoritar va b ah o lar ekan, u m illiy m afk u ram izn in g sh ak llan ish ig a, mustahkamlanishiga, jamiyat a ’zolari shuuriga singishiga xizmat qilayotgan boMadi. Z e ro , y u q o rid a t a ’k id lag an im izd ek , jam iy atim izn in g shakllanayotgan m afkurasi um um insoniy qadriyatlarga har jihatdan muvofiqdir. Tayanch so‘z va iboralar: Yüklə 3,09 Mb. Dostları ilə paylaş:
|