619
N
o
İP
Ə
KYOLU N
ƏŞ
R
İYY
AT
I
re tina təbəqəsinin funksiyasından ilk dəfə bəhs edən İbn Rüşd dür
(1126-1198). Əli İbn İsanın (XI əsr) göz haqqında yazdığı Təzki-
ra tu l-Kəhhali adlı əsəri, əsrlərcə öz sahəsində yeganə kitab ola-
raq qalmış, Latın, Alman, Fransız və s., dillərə tərcümə edilmiş dir.
Am mar bin Əli (XI əsr), doqquz əsr əvvəl göz əməliyyatı etmiş və
ka taraktın (mirvari suyu) necə çıxarıldığını əl-Müntəxab fi-İlacil-Ayn
ad lı əsərində təfsilatı ilə izah etmişdir. Bu kitab da Latın, Alman və
s., müxtəlif dillərə tərcümə edilmişdir.
Optika elminin qurucusu böyük fizik İbn Heysəm (Alha zen)
(965-1051) eynəyi kəşf etmişdir. Əli bin Abbas (994) əsri mi zin
modern əməliyyatlarına uyğyn bir şəkildə xərçəng əməliyya tı et miş-
dir. Kitabul-Məliki adlı tibb ensiklopediyası günümüzdə belə, hə lə də
heyranlıqla incələnməkdədir. Əbul Qasım əz-Zövrəvi (963-1013)
cərrahiyyəni ayrıca bir elm sahəsi halına gətirdi. 200-ə qə dər əmə-
liyyat alətlərinin şəklini çəkmiş, nə üçün istifadə edildikləri və is ti-
fa də edilmə qaydaları ilə bağlı Tasrif adlı əsərində ətraflı məlu mat
ver mişdir. Kiçik qan dövranını ilk dəfə 1210-1288-ci illər arasın da
ya şayan İbnün-Nəfs kəşf etdi və bunu İbn Sinanın Qanun kita bı-
na yazdığı şərhdə təfsilatı ilə izah etdi. Akşəmsəddin (1389-1459)
Mad dətül-Hayat adlı kitabında ilk dəfə mikroblardan bəhs etdi.
Riyaziyyatda sıfırı ilk dəfə istifadə edən Xarəzmi (780-850), əl-
Cəbr vəl-Müqabilə kitabı ilə Cəbr elminin əsasını və adını qoy du.
Mu sanın oğulları (IX əsr) dünyanın çevrəsini çox az bir yanlışlıq la
ölç dülər. Bir çox elm sahəsində kəşfləri olan əl-Biruni (973-1051)
dün yanın həm öz ətrafında, həm də Günəşin ətfafında döndüyü nü
is bat etdi. Hindistanın Nendene şəhəri yaxınlığında etdiyi çalışma lar
nə ticəsində yerin diametrini ölçməyə müvəffəq oldu. Bu mövzu da
or taya qouduğu qanun Avropada “Biruni qaydası” adı ilə tanın dı.
Bat tani (Albategni) 24 saniyə fərqlə Günəş ilini hesabladı. İlk uçuş
sı nağını İsmail Cövhəri (950-1010) etdi.
Təyyarənin düzəldilməsini ilk dəfə 880-ci ildə İbn Firnas icad
et mişdir. Quş tükü və qumaş keçirdiyi təyyarəsi ilə uzun müd dət
havada qaldı və süzülərək yerə endi. Razi (m864-925) yer ca-
zi bəsindən bəhs etdi. Xristofor Kolumb (1446-1506) Amerika nın
var lığını müsəlmanlardan, xüsusilə də İbn Rüşdün (1126-1198)
ki tablarından öyrəndiyini qeyd edir. İdrisi (1100-1166) səkkiz əsr
əv vəl günümüzdəki dünya xəritələrinə bənzəyən xəritələr çək di. Di-
nə vəri (v.895) altı cildlik Böyük Botanika Ensiklopediyası Ki ta bun-
Nə batı hazırladı. Bu əsərində bitkilərin sadəcə xarici gör kə mi ni tərif
İslam və Elm
620
Əbədi Yol Xəritəsi İSLAM
N
t
İP
Ə
KYOLU N
ƏŞ
R
İYY
AT
I
etməklə kifayətlənməyib, eyni zamanda qida dəyərin dən tib bi və
digər xüsusiyyətlərindən, yetişdikləri yerlərdən bəhs edir və on la rı
təsnifatlandırırdı. Cahiz (v. 869) heyvanların həyatı haqqın da Ki ta-
bul-hayavan adlı yeddi cildlik nəhəng bir əsər yazmışdır.
765
Bunlar, yalnız örnəklərdən bir neçəsidir. Adı çəkilən əsərlər təd-
qiq edilərsə, müsəlmanların elm mövzusunda bəşəriyyətə nə qə dər
bö yük xidmətlər etdiyi görülər.
Müsəlmanlar elmi çalışmalarını, Allahı daha yaxşı tanımaq və
bən dələrinə xidmət etməklə Onun razılığını qazana bilmək üçün et-
mişdirlər. Bu baxımdan da, faydasız elm ilə məşğul olmaq dan çə kin-
dikləri kimi, elmi insanların əleyhinə istifadə etməkdən də uzaq ol-
muşdurlar. Dövrün Sultanı Mütəvəkkil, Huneyn bin İshaq dan, düş-
məninə içirtmək üçün zəhər hazırlamasını tələb etmişdi. Huneyn zə-
hər düzəldə biləcək qabiliyyətdə olan bir kimya alimi idi, ancaq həbs
edil məsinə və bütün təhdidlərə baxmayaraq, bunu qəbul etmədi...
“Mənim dinim, düşmənlərimizə belə yaxşılıq etməyi əmr edir.
Peşəm də insanlara faydalı olmaq, xidmət etmək, onları müalicə
edib sağaltmaq prinsipinə əsaslanır, öldürməyə əsaslanmır”, dedi.
(Şaban Döyən, Müslümün İlim Öncüleri Ansiklopedisi, səh. 132)
Son vaxtlar qeyri-müsəlmanlar elmi araşdırma və tədqiqat lar
apa rarkən və bunların məhsullarından istifadə edərkən bəzi əx la qi
qaydalara riayət etdiklərini desələr də, bu qaydaların uxrəvi bir ic-
ra çılıq qabiliyyəti olmadığı üçün əksər vaxtlarda diqqətə alınmadı ğı
gö rülür. Bu baxımdan da inancsız insanlar əldə etdikləri zənginlik və
el mi üstünlüyü çox vaxt bütün dünyanı istismar etmək, digər insanla rı
kö lələşdirmək, öz insanlarını maddi baxımdan rifahlı, ancaq mənə vi
ba xımdan sönmüş bir həyata məhkum etmək, artan ehtiyaclar və
765
Bu mövzudakı zəngin mənbələr və misallar üçün aşağıda adları verilmiş
əsərlərə müraciət edilə bilər: Prof. Or. Fuat Sezgin, Science et technique
en İslam I-V, Frankfurt 2004 (
İslam’da Bilim ve Teknik l-V, Ankara 2007) və
digər kitabları; Prof. Dr. Seyyid Hüseyin Nasr, İslamic Science, An Illus-
trated Study, Work) of Islam Festival Pub. Co. Ltf., England, 1976 (
İslam ve
Bilim, İstanbul 1989);
Dr. Sigrid Hunke, Alans Sone über dam Abendland-
Unser Arabtschen Eme, Germany 1960 (
Avropanın Üzərinə Doğan İSLAM
GÜNƏŞİ, İstanbul 1991);
Prof. Dr. M Həmidullah, İslama Giriş, səh. 243-264;
http://www.1001iventions.com; Carra de Vaux, Las Penseure de l’İslam,
Paris 1923; Avicenne. Paris 1900; Prof. Dr. Məhmət Bayraktar, İslam’da
Elm və Texnalogiya. Ankara 1985 Şaban Döyən, Müsəlman Elm Öndərləri
Enisklopediyası, İstanbul 1987; Əhməd Gürkan, İslam Kültürünün Garbı
Medenıleşbrmesi İstanbul 1969