Ebedi yol islam kohne indd

619

N

o

İP

Ə

KYOLU N

ƏŞ

R

İYY

AT

I

re tina təbəqəsinin funksiyasından ilk dəfə bəhs edən İbn Rüşd  dür 

(1126-1198).  Əli  İbn  İsanın (XI əsr) göz haqqında yazdığı  Təzki-

ra tu l-Kəhhali adlı  əsəri,  əsrlərcə öz sahəsində yeganə kitab ola-

raq qalmış, Latın, Alman, Fransız və s., dillərə tərcümə edilmiş dir. 

Am mar bin Əli (XI əsr), doqquz əsr əvvəl göz əməliyyatı etmiş və 

ka taraktın (mirvari suyu) necə çıxarıldığını əl-Müntəxab fi-İlacil-Ayn 

ad lı əsərində təfsilatı ilə izah etmişdir. Bu kitab da Latın, Alman və 

s., müxtəlif dillərə tərcümə edilmişdir.

Optika elminin qurucusu böyük fizik  İbn Heysəm (Alha zen) 

(965-1051) eynəyi kəşf etmişdir.  Əli bin Abbas (994) əsri mi zin 

modern əməliyyatlarına uyğyn bir şəkildə xərçəng əməliyya tı et miş-

dir. Kitabul-Məliki adlı tibb ensiklopediyası günümüzdə belə, hə lə də 

heyranlıqla incələnməkdədir.  Əbul Qasım  əz-Zövrəvi (963-1013) 

cərrahiyyəni ayrıca bir elm sahəsi halına gətirdi. 200-ə qə dər əmə-

liyyat alətlərinin  şəklini çəkmiş, nə üçün istifadə edildikləri və is ti-

fa  də edilmə qaydaları ilə bağlı Tasrif adlı əsərində ətraflı məlu mat 

ver mişdir. Kiçik qan dövranını ilk dəfə 1210-1288-ci illər arasın da 

ya şayan İbnün-Nəfs kəşf etdi və bunu İbn Sinanın Qanun kita bı-

na yazdığı şərhdə təfsilatı ilə izah etdi. Akşəmsəddin (1389-1459) 

Mad dətül-Hayat adlı kitabında ilk dəfə mikroblardan bəhs etdi.

Riyaziyyatda sıfırı ilk dəfə istifadə edən Xarəzmi (780-850), əl-

Cəbr vəl-Müqabilə kitabı ilə  Cəbr elminin əsasını  və adını qoy du. 

Mu sanın oğulları (IX əsr) dünyanın çevrəsini çox az bir yanlışlıq la 

ölç dülər. Bir çox elm sahəsində kəşfləri olan əl-Biruni (973-1051) 

dün yanın həm öz ətrafında, həm də Günəşin ətfafında döndüyü nü 

is bat etdi. Hindistanın Nendene şəhəri yaxınlığında etdiyi çalışma lar 

nə ticəsində yerin diametrini ölçməyə müvəffəq oldu. Bu mövzu da 

or taya qouduğu qanun Avropada “Biruni qaydası” adı ilə tanın dı. 

Bat tani (Albategni) 24 saniyə fərqlə Günəş ilini hesabladı. İlk uçuş 

sı nağını İsmail Cövhəri (950-1010) etdi.

Təyyarənin düzəldilməsini ilk dəfə 880-ci ildə İbn Firnas icad 

et mişdir. Quş tükü və qumaş keçirdiyi təyyarəsi ilə uzun müd dət 

havada qaldı  və süzülərək yerə endi. Razi (m864-925) yer ca-

zi bəsindən bəhs etdi. Xristofor Kolumb (1446-1506) Amerika nın 

var lığını müsəlmanlardan, xüsusilə  də  İbn Rüşdün (1126-1198) 

ki tablarından öyrəndiyini qeyd edir. İdrisi (1100-1166) səkkiz  əsr 

əv vəl günümüzdəki dünya xəritələrinə bənzəyən xəritələr çək di. Di-

nə vəri (v.895) altı cildlik Böyük Botanika Ensiklopediyası Ki ta bun-

Nə batı hazırladı. Bu əsərində bitkilərin sadəcə xarici gör  kə mi ni tərif 

İslam və Elm

---

620

Əbədi Yol Xəritəsi İSLAM

N

t

İP

Ə

KYOLU N

ƏŞ

R

İYY

AT

I

etməklə kifayətlənməyib, eyni zamanda qida dəyərin  dən tib bi və 

digər xüsusiyyətlərindən, yetişdikləri yerlərdən bəhs edir və on la rı 

təsnifatlandırırdı. Cahiz (v. 869) heyvanların həyatı haqqın da Ki ta-

bul-hayavan adlı yeddi cildlik nəhəng bir əsər yazmışdır.

765

Bunlar, yalnız örnəklərdən bir neçəsidir. Adı çəkilən əsərlər təd-

qiq edilərsə, müsəlmanların elm mövzusunda bəşəriyyətə nə qə dər 

bö yük xidmətlər etdiyi görülər.

Müsəlmanlar elmi çalışmalarını, Allahı daha yaxşı tanımaq və 

bən dələrinə xidmət etməklə Onun razılığını qazana bilmək üçün et-

mişdirlər. Bu baxımdan da, faydasız elm ilə məşğul olmaq dan çə kin-

dikləri kimi, elmi insanların əleyhinə istifadə etməkdən də uzaq ol-

muşdurlar. Dövrün Sultanı Mütəvəkkil, Huneyn bin İshaq dan, düş-

məninə içirtmək üçün zəhər hazırlamasını tələb etmişdi. Huneyn zə-

hər düzəldə biləcək qabiliyyətdə olan bir kimya alimi idi, ancaq həbs 

edil məsinə və bütün təhdidlərə baxmayaraq, bunu qəbul etmədi...

“Mənim dinim, düşmənlərimizə belə yaxşılıq etməyi  əmr edir. 

Peşəm də insanlara faydalı olmaq, xidmət etmək, onları müalicə 

edib sağaltmaq prinsipinə əsaslanır, öldürməyə əsaslanmır”, dedi. 

(Şaban Döyən, Müslümün İlim Öncüleri Ansiklopedisi, səh. 132)

Son vaxtlar qeyri-müsəlmanlar elmi araşdırma və  tədqiqat lar 

apa rarkən və bunların məhsullarından istifadə edərkən bəzi əx la qi 

qaydalara riayət etdiklərini desələr də, bu qaydaların uxrəvi bir ic-

ra çılıq qabiliyyəti olmadığı üçün əksər vaxtlarda diqqətə alınmadı ğı 

gö rülür. Bu baxımdan da inancsız insanlar əldə etdikləri zənginlik və 

el mi üstünlüyü çox vaxt bütün dünyanı istismar etmək, digər insanla rı 

kö lələşdirmək, öz insanlarını maddi baxımdan rifahlı, ancaq mənə vi 

ba xımdan sönmüş bir həyata məhkum etmək, artan ehtiyaclar və 

765 

Bu mövzudakı  zəngin mənbələr və misallar üçün aşağıda adları verilmiş 

əsərlərə müraciət edilə bilər:  Prof. Or. Fuat Sezgin,  Science et technique 

en İslam I-V, Frankfurt 2004 (İslam’da Bilim ve Teknik l-V, Ankara 2007) və 

digər kitabları; Prof. Dr. Seyyid Hüseyin Nasr,  İslamic Science, An Illus-

trated Study, Work) of Islam Festival Pub. Co. Ltf., England, 1976 (İslam ve 

Bilim,  İstanbul 1989); Dr. Sigrid Hunke,  Alans Sone über dam Abendland-

Unser Arabtschen Eme, Germany 1960 (Avropanın Üzərinə Doğan  İSLAM 

GÜNƏŞİ, İstanbul 1991); Prof. Dr. M Həmidullah, İslama Giriş, səh. 243-264; 

http://www.1001iventions.com;  Carra de Vaux,  Las Penseure de l’İslam, 

Paris 1923; Avicenne. Paris 1900; Prof. Dr. Məhmət Bayraktar,  İslam’da 

Elm və Texnalogiya. Ankara 1985 Şaban Döyən,  Müsəlman Elm Öndərləri 

Enisklopediyası,  İstanbul 1987; Əhməd Gürkan,  İslam Kültürünün Garbı 

Medenıleşbrmesi İstanbul 1969

---