Ebedi yol islam kohne indd

623

N

o

İP

Ə

KYOLU N

ƏŞ

R

İYY

AT

I

Digər yandan Allah-Təala üstünlüyü sadəcə müəyyən qrupla-

ra ver məyib, onu insanlar arasında dövr etdirdiyini bəyan etmişdir.

768

 

Bu hal Allahin insanları dünyada imtahan etməsinin və hür iradələ ri 

ilə qərar vermələrini istəməsinin bir nəticəsidir.

Bu ümumi səbəblərdən sonra, müəsəlmanlar ilə bağlı digər sə-

bəb lərə keçə bilərik:

Hər

• 

  şeydən  əvvəl müsəlmanların başlıca elm və irfan mər-

kəz lərindən olan Bağdad  Monqolların,  Kardova-Qərana ta da 

xristianların barbarlığına məruz qaldı. Kitabxanalar, yüz min lərcə 

əlyazma  əsər ilə birlikdə yandırılaraq məhv edil di. Qət liamlardan 

alimlər də xilas ola bilmədi. Əsrlər bo yun ca təkmilləşdirilmiş əsərlər 

bir neçə gün içində  məhv edil 

di.  İti ri lən bu əsərlər külliyyatını 

yenidən əldə etmək üçün əsrlər cə əmək sərf etmək, külli miqdarda 

maliyyə vəsaiti ayırmaq, da ha əv vəl o mədəniyyəti quran insanların 

çalışmaları və metodla rı haq qında məlumat sahibi olmaq lazım gəlir. 

Bunundan baş qa, əsalətli şəxsiyyətlər və böyük beyinlər də sifariş 

ilə gəl mir. Bun lar da Allahın bir lütfü və kərəmidir.

769

Digər

• 

 yandan ziyalı  təbəqəsini təşkil edən insanlar Yu nan-

lar dan  əxz etdikləri metafizik və teoloji fəlsəfəyə qarşı hiss et dik-

lə ri marağı, təcrübəyə istinad edən müsbət elmlərə, olduq ca fay-

dalı  və  səmərəli olan tətbiqi elmlərə qarşı da göstərmə di lər. Zəka 

və qabiliyyətlərini, heç bir mənfəət təmin etmə yən, hər hansı bir 

nəticəyə çatmayan, nə dünya, nə də axirət üçün zər rə qədər fayda 

təmin etməyən bir sıra kəlam və fəlsə fə münaqişələri ilə öldürdülər. 

Bu dövrdə müsəlmanların müsbət elm lərdə  əldə etdikləri irəlləyiş 

nə qədər keçmiş əsrlə rə nis bət də daha yüksək, elm və texnologiya 

baxımından da ha zən gin olsa da, heç bir vaxt digər elmi sahələrindəki 

ge niş el mi inkişaflar ilə mütənasib deyildir. Eyni zamanda tarixdə ki 

uzun səltənət dövrlərinə də uyğun düşmürdü. Bütün bunla ra əla və 

olaraq digər sahələrdə olduğu qədər, müsbət elmlər  də mü tə xəs sis 

və dahilər yetişmirdi.

770

 Yüksəlmə dövründə müdərrislərin məntiqi və  nəqli (şifa hi) 

elm lərdə bənzərsiz olması şərti qoyulurdu. Daha sonra bu ciddiy yət 

mü hafizə edilməyərək bir sıra məntiqi elmlər ehmal edildi.

768 

Ali İmran, 140

769 

Prof. Dr. M. Hamidullah, İslam’a Giriş, səh. 259

770 

Ebü’l-Hasan en-Nedvi, Müsəlmanların Gerilemesiyle Dünya Neler Kaybetti s. 

166-167,182.

İslam və Elm

---

624

Əbədi Yol Xəritəsi İSLAM

N

t

İP

Ə

KYOLU N

ƏŞ

R

İYY

AT

I

Zaman

• 

 keçdikcə insanların İslamdan uzaqlaşması və ida rə çi-

lə rin bacarıqsız insanların əlinə keçməsi nəticəsində cəmiy yət zöv-

qü-səfaya dalmağa başladı. Beləcə elmi ciddiyyət ara dan qalx dı, 

onun yerini şəxsi mənfəətlər tutmağa başladı.

Halbuki bu səbəblər aləmində istər müsəlman, istər kafir ol sun, 

hər kəs  əldə etmək istədiyi nəticənin ilkin şərtlərini yerinə yeti rər, 

sə bəblərə riayət edərsə, hədəfinə çatar. Çünki hansı maddələr-

dən, han sı şərtlər altında, hansı texnika ilə nə əldə ediləcəyi bəllidir. 

Allah-Tə ala kainata dəyişməz qaydalar qoymuşdur. Bunlara kim ria-

yət edər sə, o da müvəffəq olar. Bir örnək verəcək olsaq, bilgi, dü-

rüst lük, çalışqanlıq, iş tənzimləməsi, prinsipial olmaq kimi xüsu siy-

yət lər, ticarətin nəticəsinə birbaşa təsir edirlər. Bir qeyri-müslim bu 

xü susiyyətlərə sahibdirsə və bir müsəlman da bu xüsusiyyətlər dən 

məh rumdursa, o qeyri-müslimin, müsəlmandan daha varlı olma sı 

tə biidir. Burada kafir müsəlmana deyil, həqiqətdə müsəlmana aid 

olan xüsusiyyətlər qeyri-müslimin xüsusiyyətlərinə üstün gəlmişdir.

Quranın hökmlərinə itaət və üsyan edənlər mükafat və  cə za-

la rı nı  əksəriyyət etibarilə axirətdə alarlar. Allahın təbiətdə qoy du-

ğu qanunlara, yəni sünnətullaha itaət və üsyan edənlər isə bö yük 

əksəriyyətlə qarşılıqlarını bu dünyada alarlar. Buna görə el mi qa nun-

la ra riayət etməyən bir mömin, cəzasını müvəffəqiyyətsizlik, səfa lət, 

pə rişanlıq olaraq bu dünyada çəkər. Bu qanunlara riayət edən qey-

ri-müslim isə, ilahi iradəyə bilməyərək də olsa uyğun hərəkət etdi yi 

üçün mükafatını bu dünyada alar.

 Belə ki, Fateh İstanbulu fəth etməyə hazırlaşarkən, mənəvi güc-

lə rə arxalanmaqla yanaşı, məqsədinə çatmaq üçün, maddi güc lər 

top lamaqdan və bütün səbəblərə riayət etməkdə də heç bir qüsu ra 

yol verməmişdi. Bir yandan o zamana qədər heç kimin bilmədi yi top-

ları icad edib qalalar inşa etdirərkən və hər cür zahiri tədbir lər alar-

kən, digər yandan da Allah dostlarının dularını tələb etmiş, özü də 

Al laha yalvarıb dualar etmişdi. Bu arada İstanbula girmədən iki gün 

əv vəl 27 May Bazar günü əsgərlərinə oruc tutmalarını əmr edərək 

ru hi bir təmizlik ilə  fəthə hazırlanmalarını  və  bəşəriyyətin yega nə 

ön dəri olan Həzrət Peyğəmbərin  mədhinə layiq hala gəlmələri ni 

is təmişdir.

771

771 

Mustafa Runyun - Osman Kəskioğlu, Fatih Dövründə Elm və O dövürdə Ye ti-

şən Elm Xadimləri, səh. 21.

---