Ebedi yol islam kohne indd

614

Əbədi Yol Xəritəsi İSLAM

N

t

İP

Ə

KYOLU N

ƏŞ

R

İYY

AT

I

olduğunu öyrənəndə  dərhal onun evinə gedərdim. Günor ta vax tı 

isə, bəzən istirahət etdikləri vaxt da olardı. Mən də qapısı nın ya nın-

da üst paltarımı çıxarıb yastıq kimi düzədərək ona yasla nar, hə min 

adam istirahət edib zöhr namazına duracağı vaxta qə dər qa pı nın 

ağzında gözləyərdim. O əsnada külək də üz-gözümə tor   paq so-

vu  rardı.  Əslində  həmin adamın oyandırılmasını istəsəydim dər hal 

oyandırardılar, lakin o hədisiləri könül xoşluğu ilə rəvayət et sin, mən 

də rahatca dinləyim deyə özü evdən çölə çıxana qədər onla rı na ra-

hat etməzdim. Həmin adam bayıra çıxıb məni gördükdə:

“Ey Rəsulullahın əmisi oğlu! Nə üçün zəhmət çəkmisən? Xəbər 

gön  dərsəydin mən özüm gələrdim!” deyərdi. Mən də:

“Mənim sənin yanına gəlməyim daha münasibdir”, deyərdim.

“Heç olmasa xəbər edərdin, burada səni gözlətmiş olmazdıq”, 

de yərdilər. Mən də:

“Bütün işlərini qurtarıb daha sonra yanıma gəlib mənə rahat şə-

kil də elm öyrətməyini istədiyim üçün belə etdim”, deyər də on dan 

hə min hədisi soruşardım.

Gün gəldi əvvəl mənim təklifimi qəbul etməyən adam, insanla-

rın elm öyrənmək üçün mənim başıma toplaşdığını gördü və:

“Bu cavan oğlan məndən daha ağıllı davrandı”, deyərək öz peş-

man lığını bildirdi”.

 (Bax., Darimi, Mukaddime, 47/573-576)

İbn Abbas Həzrətləri  təfərrüat mahiyyətindəki bir məluma tın 

ar xa sınca necə həvəslə və iştiyaqla qaçdığını belə rəvayət edir:

Təhrim surəsinin dördüncü ayəsində xitab olunan Həzrət Pey-

ğəm bərin zövcələrindən iki xanımı hansılar idi deyə, Hz. Ömə rə so-

ruş mağı çox arzu edir, bunun üçün bir fürsət gözləyirdim. Nə ha yət 

onunla birlikdə  həccə getdim. Bir ara Hz. Ömər yoldan ayrı lıb qı-

raq yola döndü. Mən də  əlimdə  dərin bir su qabı ilə, onun da lın-

ca getdim. Mən kənarda gözləyərkən, Hz. Ömər kimsəsiz bir yer də 

ayaq yolu ehtiyacını  dəf etdi. Yanıma gələndə qabdan su tök düm, 

dəs təmaz aldı.

Tam fürsət tapmışkən orada ağlımda olan sualı soruşdum. O da 

ayə nin nazil olmasına səbəb olan hadisələri uzun-uzadıya danışdı. 

(Buxari, Məzalim, 25)

Ubadə bin Vəlid (r.a.) belə rəvayət edir:

“Vəfat etmələrindən  əvvəl onlardan elm öyrənmək üçün 

atam ilə mən, Ənsarlıların yaşadığı məhəlləyə getdik. İlk rastladı ğı-

---

615

N

o

İP

Ə

KYOLU N

ƏŞ

R

İYY

AT

I

mız adam Rəsulullahin (s.ə.s) səhabəsi, Əbul Yəsar

757

 oldu. Onun-

la birlikdə bir də xidmətçisi var idi. Xidmətçinin əlində bir boxça var 

idi və boxçanın da içində kağızlar/səhifələr var idi”.

Ubadə (r.a.) bu səhabədən bəzi məlumatlar aldıqdan sonra di-

gər səhabələrə də baş çəkib onlardan öyrəndiyi məlumatları uzun-

uza dıya nəql edərdi”. 

(Müslim, Zöhd, 74)

Bu cür misalları artırmaq mümkündür. Bununla bağlı hədis ki-

tab larında ayrca “Elm” bölmələri də vardır.

Müsəlmanlar Allah və Rəsulunun əmrlərinə uyaraq oxuma, öy -

rənmə və öyrətmə mövzusunda çox həssas davranmışdır lar. Pey-

ğəm bər məscidinin arxa tərəfindəki Suffə, müsəlmanların ilk ya tı lı 

universiteti olmuşdur. Rəsulullah (s.ə.s) burada, dünyanın ən bəx-

tiyar tələbələri olan əshabi-kiramı yetişdirmişdir. Onun aydın lıq izin-

dən gedən müsəlmanlar da qurduqları və ya fəth etdikləri bü tün şə-

hər lərdə, məscidlərin yanına məktəblər, kitabxanalar, hamamlar və 

ye məkxanalar inşa etmişdirlər.

Bu məktəblərdə dini elmlərlə yanaşı, tibb, coğrafiya, riyaziy yat, 

as tronomiya kimi elmlərdən də təhsil verilirdi. Çünki namaz və oruc 

ki   mi ibadətlərdə qiblə  və vaxtın təyin edilməsi üçün astronumi ya, 

coğ rafiya kimi elmlərə; zəkat və miras bölgüsündə güclü riyaziy yat 

bil gisinə ehtiyac vardır. Quranda zikr edilən qövmləri araşdır maq 

üçün də tarix, coğrafiya kimi elmləri bilmək zəruridir. Bu səbəb lə 

mü səlmanlar hər cür faydalı elm ilə məşğul olmuşdurlar.

758

Şair belə deyir:

ُه ْمِنَتْغاَف ٌمْلِع  ِبْلَقْلا ُةاَي َح

ُهْبِنَت ْجاَف  ٌلْه َج ِ ْرَمْلا  ُتْوَمَو

“Qəlbə həyat verən elmdir, elə isə elmi qənimət bil və ona sarıl!

Cəhalət də insanın ölümü deməkdir, ondan da uzaq dur və şid-

dət lə çəkin!”

Elmin qiymətini yaxşı bilən əcdadımız alimlərə sonsuz hör mət 

və ehtiram bəsləmişdirlər. Fateh Sultan Mehmet taxta çıxan da us-

ta dı  Molla Güraniyə  vəzirlik vermişdi, lakin Gürani (v. 893/1487) 

757 

Adı Kab bin Amrdır.20 yaşında ikən Əqabə beyətlərində və Bədr qəzvəsində 

iştirak etmişdir. Bədr səhabələrindən ən son vəfat edən səhabədir. Mədinədə 

hicri 55-ci ildə vəfat etmişdir. Allah hamsından razı olsun!

758 

Prof. Dr. M. Həmidullah, İslama Giriş, səh. 243-264.

İslam və Elm

---

616

Əbədi Yol Xəritəsi İSLAM

N

t

İP

Ə

KYOLU N

ƏŞ

R

İYY

AT

I

bu nu qəbul etmədi, qazı-əsgər (s.ə.s) olaraq elm ilə məşğul olma ğa 

üs tünlük verdi. Daha sonra Fateh ustadını Bursaya qazı olaraq tə yin 

et di. Molla Gürani bir ara Sultanın yaxınlarından birinin ona İsla mi 

hökm lərə müxalif bir şey təklif etməsi səbəbilə hiddətləndi. Sulta nın 

əm rini cırıb yazını gətirən məmuru da döydü. Molla Gürani, Fate hə 

xə bərdarlıq etməkdən, acı belə olsa, həqiqətləri üzünə söylə mək-

dən çəkinməzdi. Sultanı və vəzirləri adları ilə çağırar, heç kimə də 

baş  əyməzdi. Bayram günlərində belə, dəvət edilmədikcə Sulta nı 

zi yarət etməyə getməzdi.

759

Məmurların əksəriyyətinə gündəlik dolanışığı üçün iki, üç ax ça 

ve rildiyi halda, Fateh müdərrislər üçün gündə əlli axça təyin etmiş-

dir. As tronomiya və riyaziyyat alimi Əli Quşçuya olduğu kimi, bəzi 

alimlə rə isə gündə iki yüz axça təyin etdiyi, bütün ailə və qohumlarına 

da bol-bol müavintlər verdiyi məlumdur. Fateh, tələbələrə də dərəcə-

lə ri nə görə müxtəlif miqdarda pul təyin etmişdir.

Tarixçi Lətifinin ifadəsinə görə Fateh, harada qüdrətli bir ali  min 

ol  duğunu eşitsə, istər Hindistanda, istərsə də daha uzaq bir yer  də 

ol  sun, onu minlərcə ikram və iltifatlar ilə  məmləkətinə  dəvət edər, 

ona yüksək vəzifələr verərdi. Belə ki, Əli Quşçunu Əcəm diya rın-

dan də vət etdiyi vaxt, elminə hörmət əlamət olaraq qət edərək keç-

di yi hər mənzilbaşına görə min axça təqdir etmişdir. İstanbula gəl-

di  yi vaxt bütün xalq ayağa qalxmış, Türküstandan gələn bu qiymət  li 

ali  mi ehtiram və  məhəbbətlə qarşılamağa çıxmışdırlar.  İstanbul da 

heç kim belə qarşılanmamışdır.

Fateh  İstanbulu  Məcmayi-Üləma: Alimlərin cəm olduğu mər-

kəz”ə çevirmək üçün çalışırdı. Bununla yanaşı, çalışmalarında öz 

və tə n lərində davam edən elm xadimlərinə də hər ay yüksək miqdar-

da ma aş göndərərdi. Namiq Kamalın Əvraqi-Pərişan`ında bildirdiyi-

nə gö rə Fateh bəzi gecələr alimləri yanına alaraq mədrəsələri do la-

şar və tələbələri çalışmağa təşviq edərdi. Sarayında qurduğu ür fan 

məc lislərindəki dünya miqyasında seçkin idrak sahibi insanlar dan 

is tifadə etdirmək üçün, Avropa və Asiyadakı müdrik insanlar ilə dörd 

beş dildə müzakirələr aparardı.

760

Fateh alimləri imtahan etmək üçün də tez-tez elmi müsabi qə-

lər təşkil etdirərdi. Bununla yanaşı  əksər vaxtlarda elm xadimlə-

759 

Mustafa, Ruynun, Osman Kesikoğlu,  Fatih dövründə  İlim ve O Dövürdə 

Yetişən Elm Xadimləri, səh., 9.

760 

Mustafa Runyun, a.k.ə. səh. 6-7, 13, 18.

---